Σήμερα η μορφή της οικονομίας μας είναι ανταγωνιστική. Οι επιχειρήσεις έχουν σκοπό την εξαγωγή κέρδους προς αύξηση του μεριδίου τους στην αγορά. Το κυρίαρχο δόγμα της καπιταλιστικής οικονομίας είναι η επίτευξη του μεγαλύτερου δυνατού κέρδους με το μικρότερο δυνατό κόστος. Αυτό υπηρετείται καλύτερα από την ιδεολογία του φιλελευθερισμού, η οποία κέρδισε την πολιτική και ιδεολογική μάχη κατά τη διάρκεια του Διαφωτισμού (έναντι του εκπεσόντος συντηρητισμού, που σίγουρα απαιτούσε επαναπροσέγγιση/επαναθεώρηση μετά την κατάρρευση του φεουδαρχικού συστήματος στην Ευρώπη). Η Βιομηχανική Επανάσταση, με τη σειρά της, υπηρέτησε πιστά το νέο μοντέλο… Σήμερα τα κράτη λειτουργούν σε μια ελεύθερη οικονομία, βάσει της οποίας ο Άνθρωπος καλείται να υπηρετεί το Κέρδος. Οι πολίτες χάνουν σιγά-σιγά την «αίσθηση της κοινότητας» για χάρη του ατομι(κι)σμού.
Ας δούμε, όμως, τι υπήρχε παλαιότερα… ποια ήταν η οικονομική και επαγγελματική οργάνωση κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής περιόδου στην Ελλάδα; Διότι πρέπει να γνωρίζουμε ποια είναι η κληρονομιά μας, όχι μόνο η αρχαία, αλλά και η νεότερη. Τότε, η συντεχνία (esnaf-συνάφι) ήταν ο πυρήνας της οικονομικής και κοινωνικής ζωής. Ήταν ένας συνεταιρισμός τεχνιτών ιδίου κλάδου που βασίζονταν στην συνεργατικότητα και στην κοινοκτημοσύνη, στην συνεκμετάλλευση της περιουσίας και την αναλογική κατανομή εισοδήματος, υπάγονταν σε κάποιους κανόνες (κάθε συντεχνία είχε καταστατικό- πριν το 18ο αιώνα άγραφο και μετά γραπτό) και δρούσε σε συγκεκριμένους χώρους στις πόλεις. Οι συντεχνίες ήταν κληρονομιά του Βυζαντίου (ως παράδοση, έχει ακόμα παλαιότερες ρίζες) και διατηρήθηκε επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Προήγαγαν την ιδέα του συνεργατισμού και της αυτοδιοίκησης. Μέσα από αυτές διατηρήθηκε η εθνική συνοχή και η ζωτικότητα της ελληνικής κοινωνίας. Οι κανόνες ήταν αυστηροί καθώς δεν προέβλεπαν μόνο το επαγγελματικό πλαίσιο συμπεριφοράς (π.χ. κερδοσκοπία, αθέμιτα κέρδη), αλλά και το προσωπικό/ηθικό. Όποιος δεν φέρονταν σωστά στην προσωπική του ζωή, τιμωρούνταν, καθώς θεωρούνταν ότι εξέθετε και τα υπόλοιπα μέλη.
Βασική αρχή των συντεχνιών ήταν η παραγωγή και πώληση προϊόντων και υπηρεσιών που χρειάζονταν η κοινωνία για να καλύψεις τις ανάγκες της. Υπήρχε έλεγχος τόσο στην ποιότητα (πρώτες ύλες, τόπος, χρόνος, κλπ) όσο και στις τιμές. Η συνεταιρική ιδέα των συντεχνιών περιόριζε την εκμετάλλευση τόσο του εργάτη από τον εργοδότη, όσο και του παραγωγού από τους μεσάζοντες και διατηρούσε τα επαγγελματικά μονοπώλια. Μονάχες οι συντεχνίες επέλεγαν τη διοίκησή τους, την οποία απλά επικύρωνε ο Τούρκος Μουφτής ή ο Καδής (ο οποίος ασκούσε αποτελεσματικότερη διοίκηση και εισέπραττε ευκολότερα τους φόρους, λόγω αυτής της οργάνωσης). Επικεφαλής της συντεχνίας ήταν ο αρχιμάστορας, ο οποίος ορίζονταν από τους μάστορες που είχαν το δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι (με προφορική ψηφοφορία). Οι "μάστορες" ήταν οι επικεφαλής/ιδιοκτήτες των εργαστηρίων, οι "καλφάδες" ήταν οι εργαζόμενοι και τα "τσιράκια" οι μαθητευόμενοι που ανελάμβαναν και τις εργασίες καθαρισμού. Οι χριστιανοί και οι μουσουλμάνοι είχαν ξεχωριστές συντεχνίες, αν και οι Τούρκοι ήταν συνήθως στρατιωτικοί, δημόσιοι υπάλληλοι, γεωργοί, κλπ, όχι τεχνίτες ή έμποροι.
Υπήρχαν εκατοντάδες συντεχνίες: των ραφτάδων, των καποτάδων, των ταμπάκηδων, αλεβράδων, των χτιστάδων, των σοβατζήδων, των πελεκάνων, των ξυλογλυπτών, των χρυσοχόων, των αγγειοπλαστών, των κεραμιστών, των ζωγράφων, των μεταλλουργών, των μεταξουργών, των αρτοποιών, των ιχθυεμπόρων, των χαλκωματάδων, των γουναράδων, κ.α. Το εμπόριο ήκμασε, ιδιαίτερα μετά το 17ο αιώνα και ειδικά τον 18ο αιώνα, όταν άνοιξαν περισσότερο οι εμπορικοί δρόμοι δια θαλάσσης και στεριάς και η ελληνική διασπορά επεκτείνεται σε όλη την Ευρώπη, γύρω από τη Μαύρη Θάλασσα και στη Ρωσία. Όμως η άνοδος της καπιταλιστικής βιομηχανίας σε Αγγλία και Γαλλία σιγά-σιγά μείωσε το κόστος παραγωγής, εκτόπισε την χειροτεχνική παραγωγή και διέδωσε φτηνά και χαμηλής ποιότητας προϊόντα ου παράγονταν μαζικά στα εργοστάσια. Όλα αυτά άρχισαν να έχουν καταστροφικές συνέπειες στην τοπική οργανωμένη παραγωγή που αναπτύσσονταν αλματωδώς.
Οι συντεχνίες συνέβαλλαν σημαντικά στον πολιτισμό και στην κοινωνική πρόνοια. Κάθε συντεχνία είχε το δικό της προστάτη-άγιο, στο όνομα του οποίου γίνονταν εορτές και πανηγύρια στα οποία συμμετείχαν όλοι οι πολίτες. Ήταν σημαντικά πολιτισμικά δρώμενα της εποχής. Είχε όμως και σημαντική κοινωνική δράση, καθώς το κοινό ταμείο ήταν η «κάσσα» (με έσοδα από τη μηνιαία ή ετήσια συνεισφορά μελών από πρόστιμα/ποινές, δωρεές, κλπ). Όταν κάποιο μέλος είχε ανάγκη, τον βοηθούσε η συντεχνία, η οποία του παρείχε μιας μορφής κοινωνική ασφάλιση. Γενικά από αυτό το ταμείο βοηθούνταν άρρωστοι, γέροι, χήρες, ορφανά, νόθα παιδιά και φτωχοί, ανεξάρτητα αν ήταν χριστιανοί ή μουσουλμάνοι. Επίσης μέσω των συντεχνιών κατασκευάστηκαν ή συντηρήθηκαν εκκλησίες (οι συντεχνίες είχαν στενή σχέση με την Εκκλησία), διαφυλάχθηκε η πώληση ιερών κειμηλίων, απελευθερώθηκαν κρατούμενοι, αλλά το σημαντικότερο, κατασκευάστηκαν πολλά ελληνικά σχολεία, μισθώθηκαν δάσκαλοι, εκπαιδεύτηκαν δωρεάν άποροι, τυπώθηκαν βιβλία, σπούδασαν παιδιά και προήχθη σε μεγάλο βαθμό ο ρόλος της παιδείας σε μια ιδιαίτερα δύσκολη περίοδο. Αξίζει να σημειωθεί ότι στις παρελάσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι συντεχνίες παρελαύναν μετά τους στρατιώτες πάνω σε εξέδρα με ρόδες που έσερναν βόδια ενώ ασκούσαν την τέχνη τους, παρουσιάζοντάς την στο κοινό. Οι συντεχνίες μας σε μεγάλο βαθμό διαφύλαξαν το ήθος και τις αξίες της τότε ελληνικής κοινωνίας.
Αυτή, λοιπόν, είναι η νεότερη κληρονομιά μας και καλό είναι σήμερα όποιος/α μιλάει για συντεχνίες να γνωρίζει την ιστορία και την αξία τους στον ελληνικό πολιτισμό και στην ελληνική πραγματικότητα. Στη σύγχρονη Ελλάδα, ο όρος «συντεχνία» έχει αρνητική χροιά. Διότι μέσω των συντεχνιών οι σύγχρονοι «αρχιμάστορες» εξυπηρετούν τα μικροσυμφέροντά τους και αγκιστρώνονται πίσω από αυτά. Διότι εξυπηρετούνται πελατειακές σχέσεις και γίνονται ρουσφέτια (από την τουρκική λέξη rüşvet). Η διασφάλιση των προνομίων έχει γίνει ο αυτοσκοπός τους. Οι συντεχνίες φαίνεται πλέον να έχουν απολέσει τη σημασία και το ρόλο τους στην κοινωνική, οικονομική και πολιτιστική ζωή του τόπου, αλλά και την αίσθηση του ανήκειν σε ένα ευρύτερο σύνολο. Θα πρέπει να διδαχθούν από το παρελθόν τους και να συντελέσουν στην ανάπτυξη μιας νέας μορφής κοινοτισμού που να ανταποκρίνεται στα δικά μας πρότυπα, στις δικές μας ανάγκες, λειτουργίες, ιδιαιτερότητες και αξίες.
ΥΓ: Πέρα από τις συντεχνίες, υπήρχαν οι «κομπανίες», οι «σερμαγιές», τα «τσελιγκάτα» και τα «μπουλούκια». Οι κομπανίες ήταν συνασπισμοί εμπόρων που συμφωνούσαν να λειτουργήσουν ομαδικά, ενώσουν το κεφάλαιο, τις δυνάμεις και τους στόχους τους, τόσο για θέματα ασφαλείας στη μετακίνηση, όσο και για το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα στην πώληση των προϊόντων τους. Η σερμαγιά ήταν οικονομική κοινοπραξία για τη ναυπήγηση πλοίων, για το οποίο απαιτούνταν μεγάλο μετοχικό κεφάλαιο και βοήθησε στην άνθιση του ελληνικού εμπορικού ναυτικού, ιδίως από το 1770 μέχρι το 1812. Τα τσελιγκάτα ήταν συνενώσεις μετακινούμενων κτηνοτρόφων για την ασφαλή μετακίνηση και την καλύτερη διάθεση της παραγωγής. Τα μπουλούκια ήταν μετακινούμενες ομάδες/συνεργεία τεχνιτών που παρείχαν υπηρεσίες σε πιο απρόσιτα χωριά και περιοχές (έφταναν μέχρι τα βάθη της Μ.Ασίας ή τα ορεινά της βαλκανικής) και επέστρεφαν μετά αρκετούς μήνες. Όλα τα παραπάνω χαρακτηρίζονταν από αξιοθαύμαστους συνεργατικούς τρόπους λειτουργίας.
Πηγές:
- Διαλέξεις της Αναπληρώτριας Καθηγήτριας Ευθυμίου Μαρίας στο πλαίσιο του διαδικτυακού μαθήματος «Ένα τέλος, μια αρχή: Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 11ος – 18ος αιώνας», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
- Αγγελική Χατζημιχάλη, «Μορφές από τη σωματειακή οργάνωση των Ελλήνων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία: Οι συντεχνίες - Τα ισνάφια», L'Hellenisme Contemporain, Αθήναι 1953
- Νικολάι Τοντόροφ, «Η βαλκανική πόλη. 15ος-19ος αιώνας», εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1986
αν ενδιαφέρεσαι περισσότερο, σχετικά με τις συντεχνίες, ρίξε μια ματιά και στο βιβλίο του Γ. Θ. Μαυρογορδάτου,
ΑπάντησηΔιαγραφήΜεταξύ Πιτυοκάμπτη και Προκρούστη. (το βιβλίο είναι αναρτημένο σε μορφή pdf στο Academia.edu, ενώ υπάρχει και στη Δημόσια Βιβλιοθήκη, αν θυμάμαι καλά).