TEDx Lesvos: η πρόταση για τη σημερινή κρίση;

Πήγα επιφυλακτικός. Έφυγα ενθουσιασμένος. Δεν θα σας κάνω περιγραφή των ομιλιών... ούτε θα σας μιλήσω για την (εξαιρετική) ροή, τα σκηνικά, την (καλή) οργάνωση, τη χαρισματικότητα των συμμετεχόντων-ομιλητών και των διοργανωτών... ούτε θα επαινέσω την προσφορά, την επιμονή, την αξιοσύνη τους, κλπ. Αυτά είμαι σίγουρος ότι τα είπαν και θα τα πουν άλλοι. Εγώ θα μιλήσω για την προσφορά αυτού του εγχειρήματος (πρώτη διοργάνωση για τη Λέσβο) μέσα από τη σκιαγράφηση τεσσάρων αξόνων που εντόπισα και που διαμορφώνουν, κατ’ εμέ, μια εξαιρετική πρόταση πλεύσης. Μια ανάσα ζωής, σε μια παρηκμασμένη νεωτερική κοινωνία που έχει βυθιστεί σε ένα τέλμα… έχοντας χάσει τους βαθύτερούς της δεσμούς με το παρελθόν και το μέλλον.

Οι άνθρωποι μεταξύ μας μπορεί να διαφωνούμε στον τρόπο σκέψης, έκφρασης και ερμηνείας της πραγματικότητας, να έχουμε –λίγο έως πολύ- διαφορετικές ιδέες, βιώματα, πεποιθήσεις και απόψεις, αλλά θέλω να πιστεύω ότι με αρκετούς τα εργαλεία που χρησιμοποιούμε είναι τα ίδια, κάνουν την ίδια δουλειά και βρίσκονται στον αντίποδα του πνεύματος της νεωτερικότητας. Αναφέρομαι σε αυτούς που πεισματικά αρνούνται να γίνουν σκλάβοι του ανθρώπου ως «βιομηχανικό προϊόν», που αρνούνται ως άνθρωποι να υπηρετήσουν τη Μηχανή και το Χρήμα…

Παρακάτω προχωρώ σε κάποιες σκέψεις μου, συνοδευόμενες από επιλεγμένες φράσεις ορισμένων ομιλητών της εκδήλωσης.

1^ος άξονας: Έμφαση στην αντίληψη της πραγματικότητας μέσω όλων των αισθήσεων.

Είναι γεγονός ότι ο σύγχρονος πολιτισμός μας είναι βασισμένος στην αντίληψη του κόσμου μέσω της όρασης, έχοντας απολέσει τη σημαντικότητα των άλλων αισθήσεων. Όχι μόνο καθεμίας ξεχωριστά, αλλά και του συνδυασμού τους. Αυτό τροφοδοτεί ακόμα περισσότερο τον τεχνοκρατικό πολιτισμό μας, αυξάνει την επιρροή της εικονικής πραγματικότητας και εντατικοποιεί την παραγωγή μηχανών. Έχουμε χάσει τους οργανικούς δεσμούς που μας συνέδεαν τόσο με τον εαυτό μας και με τους άλλους, όσο και με τη φύση (οι ιδέες αυτές αναλύονται από την επιστήμη της ανθρωπογεωγραφίας και τον επιστημονικό κλάδο της περιβαλλοντικής ψυχολογίας). Τους δεσμούς των προβιομηχανικών -ή ακόμα και των πρωτόγονων- κοινωνιών. «Ξεχάσαμε ποιότητες που ανέκαθεν διαθέταμε, όπως είναι η ανάγκη για επαφή, η απλή ικανότητα να μοιραζόμαστε… η άντληση δύναμης από τις αισθήσεις… Έχουμε ξεχάσει τη φύση μας, βολευτήκαμε στην παρα-φύση.» (Susana Noemi Abigador)

Με χαρά άκουσα την ομιλία του Sir Κen Robinson που παρατήρησε ότι η κοινωνία μας σκέφτεται μόνο με το μισό μέρος του εγκεφάλου, αφήνοντας ατροφικό όλο το υπόλοιπο σώμα. Είναι προσαρμοσμένη στις ανάγκες της βιομηχανοποίησης, όχι της τέχνης… Στις ανάγκες της ομοιόμορφης μηχανοποίησης και της τυποποίησης του κόσμου, όχι της ποικιλότητας συναισθημάτων, του πολιτισμού και της ελεύθερης άσκησης των ικανοτήτων του σώματος και της φαντασίας. Τα λεγόμενά του, που συμπλήρωσαν αυτά της Susana Noemi Abigador, μου θύμισαν τη μοντεσσοριανή μέθοδο εκπαίδευσης, που θεωρώ ότι έχουν ανάγκη τα σύγχρονα παιδιά. Σκέφτομαι, πόσο χρήσιμο θα ήταν να ληφθούν περισσότερες μοντεσσοριανές πρωτοβουλίες από νέους εκπαιδευτικούς και να ξεκινήσει κάτι τέτοιο εδώ στο νησί μας (ιδού μια δυνητική παράπλευρη προσφορά της διοργάνωσης TEDx). Ακόμα και τα δρώμενα περιλάμβαναν συνοδευτική απαγγελία ποιήματος μέσω του σώματος, αλλά και τραγούδι μέσω παντομίμας. Οι εκτελεστές τους πέτυχαν να περάσουν το μήνυμα με εξίσου δυνατό τρόπο… μέσω του σώματος. Η χορεύτρια Εύα Τσούρου απήγγειλε με υπέροχο τρόπο ποίηση, μέσω της τοποθέτησης του σώματος της στο χώρο του θεάτρου, αγγίζοντας τον απαγορευμένο καρπό του δέντρου της γνώσης… «Ο λεκτικός δρόμος δεν μας πάει εκεί που μας πάει ο σωματικός... είναι άμεση γλώσσα και δεν λέει ποτέ ψέματα.» (Susana Noemi Abigador). Ο ηθοποιός Λευτέρης Χαρέλλης μιμήθηκε τη φωνή μέσω του σώματος, την κίνηση ως μέρος της σκέψης και μάλιστα με ισχυρή δόση χιούμορ, που αποτελεί μορφή ευφυίας. «Το σώμα μας μιλάει πού συχνά αλλά για να το ακούσουμε πρέπει να το αγαπήσουμε και δεν έχουμε χρόνο γι’ αυτό» (Susana Noemi Abigador).

Η έμφαση στο βίωμα και στην πρακτική είναι μια επιστημονική θεωρία της ανθρωπογεωγραφίας που έχει ήδη αρχίσει να αναπτύσσεται από τα μέσα της δεκαετίας του ‘90 και να εξελίσσεται συνεχώς και με την οποία ασχολούμαι και προσωπικά ως ερευνητής (βλ. non-representational theory). Για παράδειγμα, όχι τυχαία, ο «άπιστος» Θωμάς όταν είδε τον Ιησού, δεν εμπιστεύτηκε την όρασή του, αλλά ζήτησε να θέσει το δάχτυλο του υπό του τύπου των ήλων. Σκέφτομαι επίσης αυτό που είχε δηλώσει o Γάλλος φιλόσοφος Denis Diderot (18ος αιώνας): «Και ανακάλυψα ότι από όλες τις αισθήσεις το μάτι ήταν η πιο επιφανειακή, το αυτί η πιο αλαζονική, η οσμή η πιο ηδονική, η γεύση η πιο δεισιδαίμονα και ασταθής, το άγγιγμα η πιο βαθιά και φιλοσοφική». «Η ουσία είναι το βίωμα… τόσο της ομορφιάς όσο και της ασχήμιας. Εκεί αρχίζει η συνειδητοποίηση της αξίας των πραγμάτων» (Νικήτας Κανάκης). Το ζητούμενο, λοιπόν, είναι η σωματική και πνευματική έκφραση, η συνοχή και η ενότητα όλων των αισθήσεων, η αλληλεξάρτηση και η ισορροπία τους. Αυτό δημιουργεί νέους τρόπους αντίληψης και βιώματος του κόσμου. Αναβαθμίζει την ποιότητα ζωής. Και μπορεί να προσφέρει νέες λύσεις…

2^ος άξονας: Έμφαση στην έννοια του «εθελοντισμού» και προαγωγή της «αίσθησης της κοινότητας».

Σκέφτομαι αυτό που είπε ο μέγας ψυχολόγος Carl Yung: ο άνθρωπος δεν μπορεί να τα βάλει με την εντροπία, αλλά παρά ταύτα συνεχίζει να μάχεται στις επάλξεις του Πολιτισμού, είτε μέσα, είτε έξω από αυτόν. Τελικά ίσως «η άβυσσος δεν θα γυρίσει να σε κοιτάξει… απλά υπάρχει. Το μόνο που έχεις να κάνεις είναι να σταθείς απέναντι της και να κερδίσεις την αξιοπρέπεια σου» (Γιώργος-Τυρίκος Εργάς). Η αέναη διαμάχη συνεχίζεται… «Αυτό που κάνεις πρέπει να αφορά τους άλλους, όχι εσένα»… «να τους επιστρέφεις λίγη από την αξιοπρέπειά τους»… «να φυτεύεις ένα δάσος από ιδέες και να τις αφήνεις να μεγαλώσουν» (Νικήτας Κανάκης). Τρία μηνύματα που για μένα δεν αφορούν μόνο την προσφορά στο συνάνθρωπο, αλλά και την ποιότητα της σχέσης σου με τους άλλους, της σχέσης σου με το χώρο σου και με τον εαυτό σου, τη σχέση σου με την Κοινότητά σου… και μετράνε την προσφορά σου στο κοσμικό γίγνεσθαι. Στην αίσθηση της κοινότητας βρίσκονται οι απαρχές της κάθε πολιτισμένης κοινωνίας. Η «κοινότητα» αποτελεί το αντίπαλο δέος στον «ατομικισμό». Σήμερα ο άνθρωπος μπορεί να ανήκει σε διάφορες κοινότητες και η καθεμιά τους να έχει ποικίλες διαστάσεις, υλικές/εδαφικές και άυλες/μη-εδαφικές. Η ουσία είναι η ίδια: μέσω της αίσθησης της κοινότητας ο άνθρωπος αναπτύσσει τη συνείδησή του, καλλιεργεί την αίσθηση του «ανήκειν» και μια αίσθηση ταυτότητας, βασίζεται στη συμμετοχή, στο ομαδικό πνεύμα, στον κοινό σκοπό… και «μέσα από την ομάδα αναδύεται αυτό που είμαστε» (Susana Noemi Abigador), αλλά και προάγεται με πολύ αποτελεσματικό τρόπο το ταλέντο και η ατομική δημιουργικότητα (Χρήστος Βαλασέλλης), η έρευνα και η παιδεία, επεκτείνοντας συνεχώς τα όρια και κυνηγώντας το όνειρο με επιμονή, μεθοδικότητα και φαντασία (Γιώργος Κοντέλλης, Γιώργος Κόρδας). Ωστόσο, σήμερα η ποιότητα των σχέσεων ατόμου-κοινότητας τίθεται συχνά υπό αμφισβήτηση. Όμως, τα παιδιά της ομάδας του TEDx συνεργάστηκαν και έφεραν εις πέρας ένα δύσκολο εγχείρημα. Δημιούργησαν μια τέτοια κοινότητα μέσα από τις σχέσεις αυτές και την έθεσαν σε λειτουργία. Επιτυχώς! Μακάρι να μπορούσε κάτι τέτοιο να επεκταθεί…

Κάπου εδώ, απλά θα ήθελα να αναφέρω το ότι μερικοί είναι αντίθετοι στην έννοια του εθελοντισμού διότι προσφέρει ανάσες ζωής στο ανίκανο κράτος και συγκεκριμένα τη διαιώνιση της ύπαρξης των ανίκανων διαχειριστών του. Προσωπικά διαφωνώ. Διότι πιστεύω ότι πρωτίστως καλλιεργεί εκείνη τη χαμένη αίσθηση της κοινότητας (που δημιουργεί πολιτισμό), που πρέπει να υπάρχει ανεξάρτητα του κράτους. Αυτό είναι που έχει σημασία.

3^ος άξονας: Να επιδιώξουμε συναίνεση και οργάνωση.

Η πολιτική είναι η αντανάκλαση της κουλτούρας κάθε κοινωνίας. Παρά τις κρίσεις των συστημάτων διακυβέρνησης, μια ώριμη κοινωνία έχει τους μηχανισμούς αυτορύθμισης και μπορεί να βρει τις λύσεις. Αρκεί «να αποφύγει την πόλωση, τις αλληλοκατηγορίες και την πολιτική αλαζονεία που επιτείνουν την κρίση και επιταχύνουν την ύφεση και να προτάξει εθνικό σχέδιο, μετατρέποντας την κρίση σε ευκαιρία» (Στράτος Καμενής). Η από-κάτω-προς-τα-πάνω οργάνωση μπορεί να θέσει ισχυρές και συμπαγείς βάσεις, προσφέροντας προοπτικές μακρόπνοης ανάπτυξης, με έμφαση «στη ρίζα όχι στο σύμπτωμα» (Jane Waite), ακόμα και αν «νομίζουμε ότι θα συμβεί κάτι και συμβεί κάτι άλλο» (Kathryn Schulz). Όταν πρόκειται, όμως, για διαφορετικές κουλτούρες, τίθεται το ερώτημα: κατά πόσο μπορούμε να συνδιαμορφώσουμε ένα διεθνές δίκαιο (Μαντώ Ραχωβίτσα); Γίνεται; Πόσοι το επιθυμούν; Πώς μπορούν να χρησιμοποιηθούν προς αυτή την κατεύθυνση οι "παγκόσμιες γλώσσες"; Οι απαντήσεις, για μένα, δεν είναι τόσο προφανείς…

4^ος άξονας: Μια νέα προσέγγιση μέσω της φαντασίας.

Ο τέταρτος αυτός άξονας συνδυάζεται με όλους τους παραπάνω, εμπεριέχει και εμπεριέχεται στον καθένα τους. Μια νέα προσέγγιση μέσω του μύθου, μέσω των παραμυθιών, οι απαρχές των οποίων ταυτίζονται με αυτές της ανθρώπινης ύπαρξης. Κάποτε σε ένα ιστορικό ντοκιμαντέρ άκουσα ότι η δημιουργία πολιτισμού ταυτίστηκε με τη χρήση της φαντασίας. «Το να χρησιμοποιείς τη φαντασία σημαίνει ότι επιτυγχάνεις ένα επίπεδο συνειδητότητας», είχε πει ο καθηγητής Edward Casey, τέως πρόεδρος του American Philosophical Association, ενώ ο διανοητής Gilbert K.Chesterton διαμήνυσε εκείνο το περίφημο: «η αξία των παραμυθιών δεν έγκειται στο ότι μας λένε πως δράκοι υπάρχουν, αλλά στο ότι οι δράκοι μπορούν να αντιμετωπισθούν». Στα παραμύθια ο μη οριοθετημένος χωροχρόνος βρίσκεται στον κόσμο των αρχετύπων. Και αυτός, στο μη οριοθετημένο άπειρο… Ο άνθρωπος ξεπερνάει τα όρια του με «το άλογο της φαντασίας»: την προφορική παράδοση… και η μεταφορά γίνεται από τον τόπο της οδύνης, στον άλλο τόπο: την ουτοπία. Η ουτοπία, την εποχή της νεωτερικότητας έχει αρνητική χροιά. Μιλάει για το απραγματοποίητο. Στον κόσμο των παραμυθιών, όμως, είναι η πυξίδα για ένα καλύτερο αύριο. «Εκεί θα κρυφτεί η καρδιά του ανθρώπου σε εποχή μεγάλης οδύνης. Μόνο το παραμύθι μπορεί να ανατρέχει την οδύνη. […] Το παραμύθι είναι «μια αληθινή ιστορία που δεν έχει συμβεί ποτέ. […] Μιλάει για εκείνους που δεν οπισθοχωρούν, που παίρνουν το μονοπάτι χωρίς γυρισμό, χωρίς συμβιβασμό… […] Τα παραμύθια λέγονται με την ψυχή» (Λιλή Λαμπρέλλη). Στην εν λόγω ομιλία διέκρινα ρομαντικά ομηρικά στοιχεία, τα οποία λατρεύω, διότι εμπεριέχουν κάτι σημαντικό από την Ουσία του Κόσμου.

Αυτοί οι άξονες σκέψης (για πολυδιάστατη δράση) συνθέτουν ένα παζλ που αποτελεί όχι μόνο αντίδοτο για τη σημερινή κρίση, αλλά και μια αναθεωρημένη πρόταση πολιτισμού. Προσδίδουν νέο αέρα στη γερασμένη μας κοινωνία που οδεύει ολοταχώς στο γκρεμό και στην καταστροφή της, αρνούμενη να αφουγκραστεί τον ιδιαίτερο παλμό ορισμένων ενεργών της κυττάρων, που είτε από ένστικτο επιβίωσης, είτε από ξεροκεφαλιά, είτε από συνειδητή διάθεση ανατροπής, προσπαθούν να αλλάξουν κατεύθυνση στις ράγες. Για την προσπάθεια αυτή δεν έχω παρά να ευχαριστήσω από καρδιάς όλους τους συντελεστές της!