Οι αρνητικές επιπτώσεις του κατσίγαρου και οι εναλλακτικοί τρόποι επεξεργασίας του

Όσο κι αν φαντάζει σύγχρονο πρόβλημα, οι αρνητικές επιπτώσεις της ρίψης ελαιολάδου σε δέντρα και αγρούς ήταν γνωστές από την αρχαιότητα (Niaounakis & Halvadakis, 2004). Ασφαλώς, στις μέρες μας, έχει διαδοθεί λόγω της αναγκαίας επεξεργασίας του ελαιόκαρπου από τα τριφασικά ελαιοτριβεία, τα οποία όμως δεν έχουν σχέδιο διαχείρισής του και συνήθως τον διαθέτουν σε χειμάρρους και ποτάμια που καταλήγουν στη θάλασσα.

Ο κατσίγαρος, λοιπόν, είναι το μαύρο ζουμί που τρέχει στα ποτάμια που εμπεριέχει φαινόλες, μέταλλα και οργανικά οξέα σε μεγάλες ποσότητες, έχει υψηλό ρυπαντικό οργανικό φορτίο (45-50 φορές μεγαλύτερο απ’ ότι αυτό των αστικών αποβλήτων) και φυτοτοξικές ιδιότητες προκαλώντας βλάβη στο οικοσύστημα, έως και θάνατο φυτών, μικροοργανισμών, εντόμων και ευαίσθητων υδρόβιων ζώων (Βορεάδου, 1993, Σαββίδης, 1994, Ramos – Cormenzana et al, 1996, Tardioli et al., 1997). Υπολογίζεται ότι για κάθε κιλό παραγόμενου ελαιολάδου δημιουργούνται κατά μέσο όρο 5 κιλά αποβλήτων. Ο κατσίγαρος μπορεί να μην περιέχει βαρέα μέταλλα ή μη αποδομήσιμες οργανικές ουσίες, αλλά η αλόγιστη διάθεσή του στο περιβάλλον σε συνδυασμό με το υψηλό οργανικό του φορτίο και τη φυτοτοξικότητά του, λόγω φαινολικών ενώσεων και οργανικών οξέων, προκαλεί υπολογίσιμη βλάβη (Βερβέρη, 2004). Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι τα απόβλητα ενός ελαιουργείου, µέσης δυναµικότητας, συνολικού όγκου φυτικών αποβλήτων 50 m3/day, µε ΒOD 40 g/L, ισοδυναµούν µε αστικά λύματα ενός οικισµού 30.000 κατοίκων ως προς στη ρυπογόνο τους δύναµη (Μπαλατσούρας, 1999).

Συχνά καταλήγει σε θάλασσα λουόμενων και αλιέων με ό,τι αυτό μπορεί να συνεπάγεται για τον άνθρωπο. Ο Κούγκολος (2007) μας λέει ότι το υψηλό οργανικό φορτίο σε συνδυασμό με τα σάκχαρα και άλλα συστατικά συντελούν στην ελάττωση του διαλυμένου οξυγόνου του νερού της θάλασσας, γεγονός που έχει σοβαρές επιπτώσεις στους θαλάσσιους οργανισμούς.

Γενικά ο κατσίγαρος δημιουργεί στρώμα ελαίων και εμποδίζει τη διάλυση του οξυγόνου, προκαλώντας ασφυξία σε αρκετούς οργανισμούς. Επίσης, προκαλεί υποβάθμιση της γονιμότητας των καλλιεργειών και του εδάφους, περιορισμό της φωτοσύνθεσης, παρεμπόδιση οξυγόνωσης των νερών, μείωση του πορώδους εδάφους, αποξυγόνωση υδάτινων αποδεκτών (π.χ. θάλασσας), φαινόμενα ευτροφισμού, διάβρωση εδαφών, διείσδυση στον υδροφόρο ορίζοντα, επηρεάζει την προσρόφηση, αποικοδόμηση και την κυκλοφορία των φυτοφαρμάκων, κ.α. (Κούγκολος, 2007, Niaounakis & Halvadakis 2004, Ντόλια, 2006).

Για όλους αυτούς τους λόγους έχουν καθιερωθεί από την ΕΕ ανώτατα επιτρεπτά όρια σωματιδίων και επικίνδυνων στοιχείων στο νερό με την Οδηγία 2008/98/ΕΚ, με την οποία η χώρα μας κλήθηκε να εναρμονιστεί.

Ρύπανση από κατσίγαρο στο ρέμα της Μόριας (11 Φεβ. 2013) το οποίο καταλήγει στη θάλασσα 

της Παναγιούδας. Η ακτή χρησιμοποιείται από αλιείς και λίγους λουόμενους τους θερινούς μήνες

Τόσο οι πολίτες όσο και οι αυτοδιοικητικοί δεν είναι ενημερωμένοι για τις αρνητικές επιδράσεις τέτοιων μονάδων στο περιβάλλον, αλλά και στην υγεία τους ορισμένες φορές, όπως έχουν επισημάνει οι επιστημονικές έρευνες. Η ρύπανση που προκαλείται από τέτοιες μονάδες είναι μεγάλη και πέρα από τον προφανή κίνδυνο που περιγράφηκε παραπάνω, μας εκθέτει διεθνώς, καθότι το νησί μας είναι και παγκόσμιος τουριστικός προορισμός φυσιολατρών (π.χ. birdwatchers) και πέρα από αυτό το τουριστικό προϊόν της Λέσβου (θα πρεπε να) είναι "φύση" και "πολιτισμός", όχι ρύπανση και ασυδοσία.

Ωστόσο, αν υπάρχει κάποιος επιστήμονας που ενημερώνει την κοινή γνώμη ότι ο κατσίγαρος δεν προκαλεί βλάβη στα φυτά, στο χώμα, στους οργανισμούς και στα αλιεύματα είναι αυτονόητο ότι θα πρέπει να το αποδείξει με σοβαρή βιβλιογραφία και έρευνα δημοσιευμένη σε έγκριτα διεθνή επιστημονικά περιοδικά και όχι με εικασίες, δημιουργώντας εντυπώσεις και αποπροσανατολίζοντας, θέτοντας παράλληλα σε κίνδυνο το οικοσύστημα και, κατ' επέκταση, τον άνθρωπο. Όπως είναι αυτονόητο ότι οι ελεγκτικές αρχές και τα κέντρα λήψης αποφάσεων πρέπει να βασίζονται σε δημοσιοποιημένες έρευνες και νόμους και όχι σε ...εικασίες. 

Σ' αυτό το σημείο, πρέπει να ειπωθεί ότι το θέμα επεξεργασίας του κατσίγαρου δεν είναι πολιτικό --δεν πρέπει να χρησιμοποιείται προς εξυπηρέτηση μικροπολιτικών συμφερόντων-- αλλά επιστημονικό και νομικό. 

Τα απόβλητα των διφασικών ελαιοτριβείων χρήζουν κατάλληλης επεξεργασίας και αυτό θα πρέπει να γίνει μέσω της δημιουργίας μονάδας επεξεργασίας διφασικού πυρήνα, κάτι που πρέπει άμεσα να δρομολογηθεί. Υπάρχει το παράδειγμα της Σάμου. Προς αυτή την κατεύθυνση απαιτείται ο κατάλληλος σχεδιασμός που πρέπει να ξεκινήσει άμεσα από τους συνεταιριστές ή από ιδιώτες. Ο όγκος θα είναι μεγαλύτερος σε σχέση με τον όγκο των τριφασικών, η παραγόμενη πυρήνα θα είναι υδαρή και η οσμή εντονότερη.

Μέχρι να δημιουργηθεί το διφασικό πυρηνελαιουργείο, θα πρέπει να βρεθεί ο τρόπος επεξεργασίας του κατσίγαρου. Εναλλακτικές λύσεις υπάρχουν… ασχέτως αν κάποιοι σκοπίμως(;) διαδίδουν ότι δεν υπάρχουν. Μια ορθότερη επεξεργασία του κατσίγαρου μπορεί επιτευχθεί μέσω χρήσης υγρών αποβλήτων στην άρδευση ελαιώνων, μέσω διάθεσης στο έδαφος (λίπασμα) κατόπιν ανάμειξης τους με άλλα υλικά, όπως άχυρα, φύλλα, κλαδιά, κοπριά, κλπ (Ντούλα, κ.α, 2012), ή όπως αναφέρουν οι Καλογεράκης και Νικολαΐδης (2008), με επιφανειακή διάθεση σε ελαιώνες και φυσική αποκατάσταση (απαιτούνται μεγάλες εκτάσεις ελαιώνων), με εξατμησιοδεξαμενές, με υπεδάφια διάθεση και φυτοεξυγίανση (απαιτούνται μεγάλες εκτάσεις με λεύκες και άρδευση με νερό το καλοκαίρι), με φίλτρανση με πριονίδια και ρητίνες, με αναερόβια χώνευση (αν και αυτή η μέθοδος έχει μεγάλο κόστος κατασκευής και συντήρησης), με απόσμηση με ηλεκτρολυτική επεξεργασία (βοηθάει στην καταπολέμηση των οσμών), αλλά και με άλλους τρόπους –ή με συνδυασμούς τους- που μπορούν να αναζητηθούν στη διεθνή βιβλιογραφία. Για παράδειγμα, σήμερα έχουν αναπτυχθεί αρκετές μέθοδοι επεξεργασίας αποβλήτων, όπως: ενεργός ιλύς, αερόβια χώνευση, αναερόβια χώνευση, λίμνες οξείδωσης, αντιδραστήρες με περιστρεφόμενο μέσο επαφής, σταλαγματικά φίλτρα, αναερόβιοι αντιδραστήρες ανοδικής ροής δια μέσου στρώματος λάσπης, αναερόβιες διατάξεις τύπου επαφής, αντιδραστήρες ρευστοποιημένης κλίνης, αντιδραστήρες με σταθερή κλίνη πληρωτικού υλικού, αναερόβια φίλτρα, PVA-gels Biocarrires (Θεωδορακόπουλος, 2011).

Συνεπώς υπάρχουν αρκετές επιλογές και δεν είναι όλες τόσο δαπανηρές… Μια Επιτροπή Διαχείρισης Αποβλήτων με μέλη από την Περιφέρεια, την Αποκεντρωμένη Διοίκηση Αιγαίου, το Δήμο, τους ελαιουργικούς συνεταιρισμούς, αλλά και εξειδικευμένους επιστήμονες του Πανεπιστημίου Αιγαίου θα μπορούσε να εξετάσει όλες αυτές τις εναλλακτικές δυνατότητες και να προτείνει σε ελαιοτριβείς τη δρομολόγηση βέλτιστων και ολοκληρωμένων λύσεων στον τομέα αυτό, εφόσον βέβαια και οι ίδιοι ενδιαφερθούν.

Πριν λίγες ημέρες ήρθαν στο νησί μας εκπρόσωποι μιας εταιρείας που ενδιαφέρεται να αναλάβει τη διαχείριση των αποβλήτων και να παράξει προϊόντα από την επεξεργασία του κατσίγαρου. Η συμμετοχή των ελαιοτριβέων, όμως, ήταν μικρή... 

Στο σημείο αυτό να ενημερώσω τους ενδιαφερομένους ότι προδημοσιεύτηκε μια δράση με τίτλο «Πρόγραμμα Ανάπτυξης Βιομηχανικής Έρευνας & Τεχνολογίας (ΠΑΒΕΤ)» η οποία απευθύνεται σε εγχώριες επιχειρήσεις οποιουδήποτε μεγέθους ή σε συμπράξεις από δύο ή περισσότερες ανεξάρτητες μεταξύ τους επιχειρήσεις με προϋπολογισμό 400.000 έως 800.000 αντίστοιχα (δείτε στη σελ 11 για τη διαχείριση αποβλήτων). Ιδού μια καλή ευκαιρία...

Στη Λέσβο, δυστυχώς, αντί να συζητάμε πάλι για (εικοσάχρονη!) παράταση παρανομίας ή στασιμότητας με διάφορα εφευρήματα, θα έπρεπε να συζητάμε για πιστοποίηση, ποιότητα, καινοτομία, ανάκτηση φαινολών και αξιοποίησή τους (π.χ. ελαιοτριβείο του Ηρακλείου της Κρήτης, στο χωριό Αλάγνι), branding, μάρκετινγκ και ολοκληρωμένη διαχείριση του ελαιοκάρπου και των αποβλήτων του. Απαιτείται βούληση, κατάρτιση και σχεδιασμός...

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Βερβέρη, Μ., 2004, Σύστημα Διαχείρισης Αποβλήτων Ελαιουργείων Γέρας, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Περιβαλλοντική και Οικολογική Μηχανική», Τμήμα Περιβάλλοντος, Πανεπιστήμιο Αιγαίου http://www.srcosmos.gr/srcosmos/showpub.aspx?aa=5093 

Βορεάδου, Α., 1993, Υγρά απόβλητα ελαιουργείων-επιπτώσεις στα φυσικά υδάτινα οικοσυστήµατα της Κρήτης. Πρακτικά ∆ιηµερίδας για τη ∆ιαχείριση Αποβλήτων των Ελαιουργείων Σητεία, σελ.8-14

Εργαστήριο Διαχείρισης Αποβλήτων Πανεπιστημίου Αιγαίου, Καινοτόμα Συστήματα Διαχείρισης Αποβλήτων Ελαιουργείων, Naias, http://www.env.aegean.gr/eda/naias/apovlita_gr.htm

Θεοδορακόπουλος, Μ., 2011, Επίδραση ελαιουργικών αποβλήτων στην επεξεργασία αστικών αποβλήτων με συστήματα ενεργού ιλύος – biocarrier, Πανεπιστήμιο Πατρών

http://nemertes.lis.upatras.gr/jspui/bitstream/10889/4763/6/Nimertis_Theodorakopoulos(bio).pdf  

Καλογεράκης, Ν. και Νικολαΐδης. Ν., 2008, Μέτρα Φιλικά Προς το Περιβάλλον: 10 Εναλλακτικές Προτάσεις Επεξεργασίας Αποβλήτων Ελαιουργείων, ENVIfriendly

http://www.envifriendly.tuc.gr/en/docs/OMW%20Treatment%20Alternatives.pdf  (υπάρχουν και στοιχεία επικοινωνίας με τους δυο καθηγητές του Πολυτεχνείου της Κρήτης)

Κούγκολος, Α., 2007, Εισαγωγή στην Περιβαλλοντική Μηχανική, Εκδόσεις Τζιόλα, Θεσσαλονίκη

Μπαλατσούρας, Γ. Δ., 1999, Σύγχρονη Ελαιοκομία: Η Ελαιουργία. Ιδιωτική Έκδοση, Αθήνα

Niaounakis M., and Halvadakis C.P., 2004, Olive-mill waste management, Literature Review and Patent Survey, Εκδόσεις Τυπωθείτο, Αθήνα

Ντόλια, Σ., 2006, Διαχείριση αποβλήτων ελαιοτριβείων: ανασκόπηση ερευνών και προβλήματα, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Συστήματα Διαχείρισης Ενέργειας και Προστασίας Περιβάλλοντος», Τμήμα Χημικών Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο

Ντούλα, Μ., Tinivella F., Ortego L.L.M, Καββαδίας Β.Α., Σαρρής Α., Θεοχαρόπουλος Σ., Sanchez-Monedero M.A., 2012, Ορθές Πρακτικές Διαχείρισης Αποβλήτων Ελαιοτριβείων, Στρατηγικές για την προστασία και βελτίωση της ποιότητας του εδάφους από τη διάθεση αποβλήτων ελαιοτριβείων στις Μεσογειακές χώρες, PROSODOL, http://www.prosodol.gr/sites/prosodol.gr/files/DGr_6.pdf 

Ramos-Cormenzana, A., Juarez-Jimenez, B. & Garcia-Pareja, M.P., 1996, Antimicrobial Activity of Olive Mill Wastewater (Alpechin) and Biotransformed Olive Oil Mill Wastewater. International Biodeterioration & Bio-degradation, 283-290

Σαββίδης, Γ.,1994, Απόβλητα ελαιουργείων και υδατοκαλλιέργειες. Πρακτικά ∆ιηµερίδας για τη ∆ιαχείριση Αποβλήτων των Ελαιουργείων Σητεία, 42-46

Tardioli, S., Bannet, E., Santori, E., 1997, Species-specific selection on soil fungal population after olive mill wastewater treatment. Chemosphere, 32, 2329-2336

Γιατί δεν υπάρχουν τοπικά προϊόντα στα ράφια των μεγάλων τοπικών σουπερμάρκετ;

Μόλις γύρισα από μεγάλο σουπερμάρκετ. Έψαξα για τοπικά προϊόντα και συγκεκριμένα για μέλι. Είδα αυτή την εικόνα. Πουθενά λεσβιακό μέλι...

Όταν ζήτησα από τη διεύθυνση να μου εξηγήσει το λόγο, κάποιος εκπρόσωπος μου είπε ότι: α) πρέπει να υπάρχει η κατάλληλη ποσότητα, β) πρέπει να πληρούνται οι προϋποθέσεις που μπαίνουν από την κεντρική διεύθυνση του καταστήματος.

Προβληματισμένος επέστρεψα σπίτι και τηλεφώνησα σε έναν τοπικό παραγωγό μελιού. Μου είπε ότι οι κατάλληλες ποσότητες σαφώς και υπάρχουν, αφού γίνονται και εξαγωγές. Το πραγματικό πρόβλημα, μου εξήγησε, είναι ότι τα μεγάλα σουπερμάρκετ δουλεύουν με 6μηνες και 8μηνες επιταγές (δηλαδή παίρνουν επιταγές που θα εξοφληθούν σε διάστημα 6 και 8 μηνών), κάτι που σαφώς και δεν μπορεί να αντέξει ο μικρός παραγωγός που θέλει ρευστότητα για να κινηθεί. Μου είπε επίσης ότι δεν σέβονται κάποιες συμφωνίες που έχουν υπογράψει (μέσω υπηρεσιών της Περιφέρειας Β. Αιγαίου, αν δεν κάνω λάθος) ως προς την προώθηση της τοπικής επιχειρηματικότητας και των τοπικών προϊόντων (αυτό το αναφέρω με επιφύλαξη).

Οι πολίτες πρέπει να επιλέγουν πιστοποιημένα τοπικά (δηλαδή προϊόντα με ταμπέλα), τα οποία έχουν ελεγχθεί από τα τοπικά παραρτήματα της Διεύθυνσης Κτηνιατρικής, του Γενικό Χημείο του Κράτους και του Ενιαίου Φορέα Ελέγχου Τροφίμων (ΕΦΕΤ). Αλλιώς δεν μπορούν να είναι σίγουροι για το προϊόν…

Αρμόλια: ένα ντελικάτο εστιατόριο με παραδοσιακή
χιώτικη κουζίνα στην πλατεία Χαλανδρίου στην Αθήνα.
Εμείς;

Ως προς την ποιότητά τους, και συγκεκριμένα αυτή του μελιού, το ντόπιο μέλι τυποποιείται με τη λιγότερη δυνατή επεξεργασία και έτσι δεν καταστρέφεται ένα μεγάλο μέρος των ενζύμων του. Συνεπώς ποτέ το μέλι δεν είναι ακριβώς το ίδιο γευστικό, αλλά διαφέρει ανά εποχή (οι διαφορές, βέβαια, είναι μικρές). Το ντόπιο μέλι κάποια στιγμή θα κρυσταλλώσει. Αντιθέτως το βιομηχανικό μέλι έχει υποστεί μεγαλύτερη επεξεργασία, έχει χαθεί μεγαλύτερο μέρος των ενζύμων του, έχει προσμιχθεί με άλλες ουσίες και δεν κρυσταλλώνει  εύκολα. Οι μεγάλες εταιρείες εισάγουν μέλι από χώρες με μικρότερη φορολογία (π.χ. Μεξικό, Γουατεμάλα, Τουρκία, Βουλγαρία) και το αναμειγνύουν με το δικό μας (όπως γίνεται και με άλλα προϊόντα). Οι ταμπέλες γράφουν «ελληνικό μέλι».

Οι παραγωγοί της Λέσβου είναι σχεδόν όλοι τους μικροί έως πολύ μικροί. Αυτή είναι η δομή της αγροτικής μας οικονομίας και αυτό δεν αλλάζει για πολλούς λόγους. Με αυτό το δεδομένο, λοιπόν, θα πρέπει να προσαρμοστούν οι μεγάλες εταιρείες.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ-ΠΡΟΤΑΣΗ

Προς παράγοντες Δήμου-Περιφέρειας: Σαφώς πρέπει να γίνουν οι κατάλληλες παρεμβάσεις στις κεντρικές αλυσίδες σουπερμάρκετ, ώστε να διασφαλιστούν οι όποιες συμφωνίες που τυχόν έχουν υπογραφεί ή να γίνουν ευνοϊκότερες οι προϋποθέσεις συνεργασίας μικρών τοπικών παραγωγών με σουπερμάρκετ όσο αυτό είναι εφικτό στο πλαίσιο της ελεύθερης αγοράς (π.χ. μέσω τυχόν μισθώσεων). Οι Λέσβιοι ψωνίζουν μαζικά από τα σουπερμάρκετ, αλλά οι περισσότεροι δεν γνωρίζουν τα τοπικά τους προϊόντα, ούτε το που έγκειται η διαφορά ποιότητάς τους σε σχέση με τα βιομηχανικά (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι όλα τα τοπικά προϊόντα είναι ποιοτικά). Οι τοπικοί παράγοντες οφείλουν να σχεδιάσουν την ανάπτυξη του τόπου. Εκεί θα φανεί η ικανότητά τους... Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να καθίσουν με σταυρωμένα χέρια. Η αγροτική ανάπτυξη είναι το μέλλον της Λέσβου. Έμφαση πρέπει να δοθεί στην ποιότητα, στην καινοτομία, στην τοπικότητα και στην παράδοση και συγκεκριμένες προτάσεις έχουν ήδη κατατεθεί (π.χ. καθιέρωση λεσβιακού συμφώνου ποιότητας, ενοποιημένη στρατηγική branding τόπου, clusters επιχειρήσεων, farmers markets, βλ. άρθρο 56 του Νόμου 4235/2014). Ενδεικτικά, δείτε τις προτάσεις της Πρωτοβουλίας Πολιτών Λέσβου στις σελίδες 44-57: http://politeslesvou.gr/images/programma/Programma.pdf 

Προς ντόπιους παραγωγούς: Όσο μπορείτε, αποφεύγετε την υψηλή τιμολόγηση. Σε πολλές περιπτώσεις (π.χ. πολύ μικρών παραγωγών) παρόλο που δεν υπάρχουν μεσάζοντες, η τιμή των προϊόντων είναι ιδιαίτερα υψηλή, γεγονός που αποθαρρύνει τους ντόπιους από το να προτιμούν τα τοπικά μας προϊόντα.

Προς συμπολίτες: Ας αποφεύγουμε, όσο μπορούμε τις αλυσίδες μεγάλων σουπερμάρκετ και ας προτιμάμε αυτά της γειτονιάς σας που έχουν τοπικά προϊόντα στα ράφια τους (π.χ. σουπερμάρκετ «Μυτιλήνη» στη Χρυσομαλλούσα, σουπερμάρκετ «1» δίπλα στο ξενοδοχείο «Λόριετ» στο αεροδρόμιο, στη «Φρουτοσύνθεση» στο πάρκινγκ, στα μικρά παντοπωλεία μέσα στην αγορά…υπάρχουν και πολλά άλλα).

Ας στηρίξουμε όλοι μια τέτοια συνδυαστική προσπάθεια (αυτοδιοίκηση-παραγωγοί-πολίτες) για την τοπική ανάπτυξη. Είναι θέμα τοπικής αλληλεγγύης και αίσθησης κοινότητας, θέμα στήριξης της τοπικής οικονομίας (το χρήμα ανακυκλώνεται), θέμα διατροφής, θέμα διασφάλισης αυτάρκειας, θέμα παράδοσης, θέμα αισθητικής, θέμα ποιότητας ζωής… είναι υπόθεση όλων μας.

Ο πολιτισμός και οι νεοκοτζαμπάσηδες

Το κεφάλαιο ‘κουλτούρα’ (προέρχεται από το λατινικό cultura) είναι αυτό που κυρίως μ’ απασχολεί. Η κουλτούρα έχει την έννοια της εσωτερικής καλλιέργειας, του πολιτισμικού συστήματος, της παιδείας, κλπ. Αρχικά σήμαινε ‘φροντίδα της φυσικής ανάπτυξης για φυτά και ζώα’, με την πάροδο του χρόνου έγινε ‘φροντίδα ανθρώπινης ανάπτυξης’ και ειδικά του ανθρώπινου νου. Διαβιβάζεται από γενιά σε γενιά και δεν είναι στατική. Είναι ένας συνολικός τρόπος ζωής που αποτελείται από υλικά και άυλα στοιχεία. Μπορεί να συμπεριλαμβάνει γλώσσα, μουσική, ήθη και έθιμα, μύθους, θρησκεία, ενδυματολογικές και διατροφικές συνήθειες, τηλεόραση, έργα τέχνης, κτήρια, εμπορικά καταστήματα, κλαμπ, γυμναστήρια, κλπ. Η κουλτούρα δημιουργεί ‘πολιτισμό’.

Πεποίθησή μου είναι ότι το πρόβλημα της σύγχρονης Ελλάδας είναι πρωτίστως ‘πολιτισμικό’ και μετά ‘πολιτικό’. Γι’ αυτό και δεν βρίσκω ολοκληρωμένες λύσεις στη σύγχρονη πολιτική σκηνή, ούτε πιστεύω ότι με μια έστω… «ιδανική» πολιτική πρωτοβουλία θα λυθεί το πρόβλημα. Επιπλέον, στην πράξη, η σύγχρονη πολιτική παράγεται με οπαδικούς όρους και απευθύνεται σε ανάλογο κοινό. Επίσης, τις περισσότερες φορές, αργά ή γρήγορα, εξυπηρετεί συμφέροντα και διχάζει τις ανθρώπινες μάζες έτσι ώστε να ελέγχει τη βούλησή τους. Συνεπώς, δεν μ’ ενδιαφέρει η πολιτική ταυτότητα του καθενός (άλλωστε λίγοι έχουν εντρυφήσει στην ουσία), αλλά ο χαρακτήρας και οι αξίες του. Προσωπικά εκτιμώ περισσότερο τα άτομα που δεν τρέφουν μίσος, συμπλέγματα και φανατισμό, σκεπτόμενοι μονοδιάστατα, που δεν «άγονται και φέρονται» από ανθρώπινες μάζες (πλειοψηφίες), αλλά ούτε και είναι έρμαια συγκεκριμένων ατόμων (δηλαδή, υποτακτικοί ή «τσιράκια»). Προς αυτή την κατεύθυνση ο Λόρδος Βύρωνας έθεσε τα πρότυπα με τον ανυπόταχτο και αμετανόητο Μάνφρεντ που πάντα αποτελoύσε το είδος του ανθρώπου που μπορούσε να με συγκινήσει.

Επιστρέφοντας στο προηγούμενο νόημα, το πολιτισμικό κομμάτι έχει να κάνει με τρόπους αντίληψης, σκέψης, έκφρασης, συμπεριφοράς, κατανόησης, προσαρμογής, κ.α, έχει να κάνει με νοοτροπίες, με ιεράρχηση αναγκών και προτεραιοτήτων, με αξίες, αρχές, κλπ. Σε αυτό το βάθος και το εύρος πρέπει να αναζητήσουμε λύσεις. Όλα τα παραπάνω διδάσκονται και γαλουχούνται μέσω της οικογένειας και, στη συνέχεια, μέσω του σχολείου. Εκτιμώ πολύ τις προσεγγίσεις σύγχρονων σχολών ψυχολογίας που εστιάζουν στη σημαντικότητα της βρεφικής, αλλά και της παιδικής ηλικίας, για τη διαμόρφωση του ανθρώπινου χαρακτήρα.

Ποιοι σήμερα, λοιπόν, παράγουν πολιτισμό και ποια είναι η ποιότητα του; Ο καθένας έχει τις απόψεις του αναλόγως της παιδείας, της προσωπικής του κουλτούρας και των βιωμάτων του. Ωστόσο υπάρχουν κάποιοι στοιχειώδεις κανόνες για όλους, οι οποίοι καθορίζονται από το δικό μας διαμοιραζόμενο πολιτισμικό σύστημα. Εγώ θα σας μιλήσω για τον Παγγεραγωτικό Πολιτιστικό Σύλλογο της Λέσβου. Για τις ενέργειές του: μουσικές εκδηλώσεις, εθελοντικές αιμοδοσίες, θεατρικές παραστάσεις, χοροεσπερίδες, βραβεύσεις μαθητών, κινηματογραφικές προβολές, διαδικτυακό ραδιόφωνο, ποδηλατάδες, λειτουργία παιδικής χορωδίας και χορωδίας ενηλίκων, λειτουργία ρυθμικής γυμναστικής και ακαδημίας βόλεϊ, εκμάθηση μουσικών οργάνων, κατασκευή παραδοσιακών στολών, οργάνωση κολυμβητικού διάπλου, εκδηλώσεις τιμής και μνήμης, κυκλοφορία εφημερίδας, εκθέσεις ζωγραφικής, κεραμικής, κ.α., συνέδρια και ημερίδες για τοπικά προϊόντα, κοινωνικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις, για την ανάδειξη της αρχαιολογικής μας κληρονομιάς, για την προώθηση περιβαλλοντικών δράσεων εθελοντισμού, κλπ. Καλλιέργεια σώματος και πνεύματος, ευγένειας και σωφροσύνης. Διατήρηση παράδοσης και μετάδοση κουλτούρας… και ένας μεγάλος αριθμός συμμετεχόντων παιδιών και εφήβων.

Ένα μεγάλο μέρος μιας κοινωνίας σε δράση, μια κοινωνία συνεργασίας, μια κοινωνία δημιουργίας, μια κοινωνία παραγωγής πολιτισμού. Για τους ανθρώπους που βρίσκονται πίσω από όλα αυτά και τα οργανώνουν, δεν χρειάζεται να σας πω… Άλλωστε δεν χρειάζονται άλλα λόγια… Το παραπάνω κείμενο, οι φωτογραφίες και η όλη προσπάθειά τους μιλάει από μόνη της!

Αυτό όμως είναι η εξαίρεση. Η Λέσβος εδώ και κάποιο καιρό, για πολλούς λόγους, έχει πάψει να παράγει ή να προάγει πολιτισμό. Τουλάχιστον δεν το κάνει με την παλαιότερη ένταση... Το νησί λόγω της θέσης του, των κοινωνικο-οικονομικών συγκυριών, αλλά και μιας διαδεδομένης νεοκοτζαμπάσικης λογικής, έχει παραδοθεί στη μιζέρια, στην ημιμάθεια, στην αγνωμοσύνη, στην προχειρότητα, στην εξουσιολαγνεία και στην επιπολαιότητα ανθρώπων που τελικά ίσως δεν διαθέτουν το ανάλογο υπόβαθρο για να δημιουργήσουν κάτι αξιόλογο σε κανένα επίπεδο.

Ας το αναλύσουμε λίγο για λόγους σαφήνειας. Ποιοι ήταν οι ‘κοτζαμπάσηδες’; Ήταν Έλληνες που συνεργάζονταν με τους Τούρκους και είχαν τον έλεγχο της κοινότητας. Ήταν υπόλογοι στην οθωμανική εξουσία για την τήρηση της σχέσης του «αγά» με τον «ραγιά», δηλαδή του τοποτηρητή με τον  «υποτακτικό» του. Οι κοτζαμπάσηδες ντύνονταν με τούρκικες γούνες, εκμεταλλεύονταν το λαό, γι’ αυτό υπήρχαν εξεγέρσεις εναντίον τους. Ο Καποδίστριας τους έλεγε «Τούρκους φέροντες χριστιανικά ονόματα». Αρκετές φορές εξαπατούσαν ακόμα και την τούρκικη ηγεσία, αφού εισέπρατταν περισσότερο απ’ όσα έδιναν. Έκαναν τα πάντα για να συνεχίζει η πολιτική και οικονομική τους ισχύ. Σύμφωνα με τον Γάλλο Πρόξενο των Ιωαννίνων, Πουκεβίλ: «Όταν οι κοτζαμπάσηδες μιλάνε για ελευθερίες δεν είναι για να καλυτερέψει η θέση του λαού, αλλά για να μπουν οι ίδιοι στη θέση των Τούρκων».... 

Χρόνια τώρα, η παράδοση των κοτζαμπάσηδων συνεχίζεται με τους ‘νεοκοτζαμπάσηδες’… Τα κόμματα έχουν, κατά κάποιο τρόπο, αντικαταστήσει το ρόλο της οθωμανικής εξουσίας και επιδιώκουν να μεσολαβούν ανάμεσα στον πολίτη και στο κράτος (βλ. πελατειακές σχέσεις), φυσικά με το αζημίωτο... το οποίο (αζημίωτο) είναι ο έλεγχος του ελεύθερου πολίτη. Έτσι, η σχέση αγα-ραγιά συνεχίζεται… και ο πολίτης, δεν πιστεύει στις δυνάμεις του, ούτε τις χρησιμοποιεί, αλλά επαναπαύεται στη διαμεσολάβηση τρίτων. Οι νεοκοτζαμπάσηδες δεν έχουν κάτι ουσιαστικό και αξιόλογο να επιδείξουν... γι' αυτό κάνουν τα πάντα για να συνεχίσει η πολιτική και οικονομική ισχύ τους (συναλλάσσονται με την κάθε εξουσία, αλλάζουν παρατάξεις αναλόγως των συμφερόντων τους, κακολογούν αλλά και κολακεύουν ακρίτως, διασπείρουν ψεύδη και συκοφαντίες, κλπ). Όσο ο κόσμος δεν εξεγείρεται τόσοι αυτοί θα συνεχίζουν… επιβάλλοντας το δεσποτισμό τους.

Ορισμένοι, λοιπόν, αντί να κοιτάξουν πώς μπορούν (με τις λίγες τους δυνάμεις) να συνεισφέρουν καλοπροαίρετα και να συνεργαστούν πραγματικά (όχι μόνο στα λόγια) σε όλη αυτήν την πολιτισμική ανάταση, παίρνουν εκδίκηση από αυτή και στερούν τον πολιτισμό από τα παιδιά όλων μας. Όπως λέει και ο Μέγας Πλάτων στην Πολιτεία του: «μια μόνο μορφή της αρετής υπάρχει, άπειρες όμως της κακίας».

Σήμερα, λοιπόν, η λειτουργία αρκετών τμημάτων του Παγγεραγωτικού Πολιτιστικού Συλλόγου έχει σταματήσει. Ποιοι, άραγε, τους πήραν ...τα κλειδιά του αύριο; Ιδού το ερώτημα…

Ας επιλέξουμε, επιτέλους, με ποιες δυνάμεις είμαστε: με τις δυνάμεις του πολιτισμού ή με τους νεοκοτζαμπάσηδες; Και ας πράξουμε αναλόγως…

ΥΓ: Για να μην υπάρχουν παρερμηνείες, οφείλω να επισημάνω τα εξής: 
Καταρχάς, το παραπάνω άρθρο είναι ενυπόγραφο. Όπως αναγράφεται ξεκάθαρα, το πρόβλημα είναι πρωτίστως πολιτισμικό και μετά πολιτικό και όχι προσωπικό (εκ των πραγμάτων, δεν θα μπορούσε να είναι προσωπικό). Δεν αναφέρεται σε συγκεκριμένα πρόσωπα, ούτε και έχει σκοπό να θίξει πρόσωπα, αλλά νοοτροπίες (και ότι έχει να κάνει με νοοτροπίες ανήκει στη σφαίρα του "πολιτισμικού", όχι του "πολιτικού"). Oι νοοτροπίες αλλάζουν... Δηλαδή ένας "νεοκοτζαμπάσης" μπορεί να «μεταμορφωθεί» σε "ελεύθερο πολίτη" ή ένας "ελεύθερος πολίτης" να «μεταμορφωθεί» σε 'νεοκοτζαμπάση'. Είναι κοινώς παραδεκτό ότι ο Παγγεραγωτικός Σύλλογος αποτελεί μια σύγχρονη "όαση" πολιτισμού και αυτό αποδεικνύεται από τις δράσεις του, όπως τις φέρνουν εις πέρας οι συντελεστές του. Οι δράσεις αυτές σταμάτησαν. Το γεγονός αυτό, από μόνο του, δεν άρεσε σε πολύ κόσμο, εντός και εκτός Γέρας (ένας από αυτούς και ο γράφων). Μέχρι εκεί... 
Οι δυνάμεις του Πολιτισμού πάντοτε στοχεύουν σε συνεργασία, ομοψυχία και δημιουργία... δίχως να διαπραγματεύονται τις αξίες τους.

Μήθυμνα: τα πέντε κλειδιά

Ο νους ταξιδεύει… Ακόμα και με τα πιο μικρά πράγματα, μέσα από λεπτομέρειες και …ασήμαντες εικόνες. Αναζήτησα ιστορίες, ποιήματα χωρίς λέξεις, σύμβολα του υλικού και του άυλου κόσμου μας... Χρώματα, γεύσεις, ήχους και οσμές που απήγαγαν το συναίσθημα και τη σκέψη… που σφυρηλατήθηκαν μαζί, φτιάχνοντας τα πέντε οράματα-κλειδιά.

Τριγυρνώντας στην αγορά της Μήθυμνας άκουσα μια ιστορία. Δυο αδερφές γοργόνες είναι καταδικασμένες να ζούνε χωριστά. Εξόριστες της εποχής τους, παραμένουν διαιρεμένες στον ίδιο τόπο αλλά σε διαφορετική διάσταση. Η μια ταξιδεύει στα βάθη της ψυχής, η άλλη είναι φυλακισμένη με τα πανίσχυρα δεσμά της ύλης. Σκοπός τους, το αντάμωμα… η λήξη του άδικου χωρισμού τους. Είδα το χάρτινο κάστρο μέσα στο οποίο μου είπαν πως έμενε η μια γοργόνα, στην πινακοθήκη της Μήθυμνας, κατασκευασμένο και ζωγραφισμένο από μικρά παιδιά. Αργότερα συνάντησα και τη μορφή μιας ξανθόμαλλης γοργόνας-Παναγιάς φυλακισμένης σε ξύλο, να κοιτά προς τη θάλασσα. Είχα την εντύπωση ότι βρήκα το πρώτο κλειδί. Από τη μια, μέσω της παιδικής σύλληψης, η αναζήτηση αρχέτυπων σχημάτων της ψυχής και απαρχών της ανθρώπινης ύπαρξης. Από την άλλη, η προσπάθεια αναπαράστασης της ουσίας των πραγμάτων μέσω της μορφής. Στη σύζευξή τους αυτή, σκέφτηκα, θα ανακάλυπτα και το δεύτερο κλειδί της αναζήτησής μου.

Έψαχνα για αρχέτυπες μορφές, μα δεν την συναντούσα πουθενά. Ώσπου, ανάμεσα στο αγελαίο πλήθος των ανυποψίαστων διαβατών, τον αναγνώρισα... ήταν μεταμφιεσμένος για να περνά απαρατήρητος. Ο αγαπημένος μου γενναίος ξερακιανός ιδαλγός! Περπατούσε περήφανος και μόνος σε μια γωνιά ενός γκουρμέ εστιατορίου ιππεύοντας ακόμα το γέρικο και ταλαίπωρο Ροσινάντε… Επέμεινε ότι μπορεί να τραυματίσει την άχαρη πραγματικότητα με την ιερή λόγχη των οραμάτων του. Φαίνονταν πιο ξερακιανός από ποτέ, μα πιο αποφασισμένος… Συνεχίσαμε μαζί. Γνωρίζαμε και οι δυο ότι είχε το δεύτερο κλειδί, αλλά και ότι αυτό το κλειδί δεν ήταν το τελευταίο.

Με συνόδευσε παραπέρα. Ανεβήκαμε στο φωτισμένο γενοβέζικο κάστρο. Και οι δυο νιώθαμε ότι εκεί βρίσκονταν ο επόμενος προορισμός. Άκουσα να με καλεί το αυλικό τραγούδι. Τα τραγούδια μερικές φορές παραπλανούν αλλά και προμηνύουν... Ψάξαμε παντού, αλλά μάταια. Κατέβηκα μόνος τα σκαλοπάτια της καστροπολιτείας.

Το βουητό του πλήθους δυνάμωνε απειλητικά. Θέλησε να μου κόψει τις γέφυρες και οδηγήσει την αναζήτησή μου σε αποτυχία, δικαιώνοντας τους μάγους που απεργάζονται την καταστροφή μέσω της γραμμικής και ανίερης λογικής της αστικής ανθρωπομάζας. Ζήτησα άσυλο σε κείνο το χάρτινο κάστρο της γοργόνας. Μύρισα τα νυχτολούλουδα και μάζεψα τους σπόρους… νέες γέφυρες για να φτιάξω με χρώματα και ευωδίες. Μπήκα ξανά μέσα στην πινακοθήκη και κείνη μου έδειξε ψηλά, και μου ‘δωσε το μήλο, καλώντας με να ανέβω τη σκάλα του κτηρίου και προτρέποντάς με να το δώσω ...«στην καλλίστη». Και απ’ όλα τα εκθέματα, επέλεξα την αναπαράσταση της Ομορφιάς με το ολόλευκο πέπλο, εκτεθειμένη και απλωμένη στου κάστρου τα σκαλιά. Από μακριά φάνταζε ως δισκοπότηρο το τέλος της ανάβασης... Ελπίζω μόνο να μην αντίκρισα, δίχως να το καταλάβω, την τυφλή Νέμεση με το σάβανό της να κατρακυλά και να ξετυλίγει τη γυμνή της αδυναμία… γιατί αλίμονό μας, τώρα που ερήμωσαν τα κάστρα.

Τότε αναλογίστηκα ξανά τις ερμηνείες που τις προάλλες έδωσα σε κείμενα νεορομαντικών. «Τι είναι καλό;» Ότι είναι δίκαιο, γενναίο και όμορφο μαζί… έτρεφα τη ψευδαίσθηση. Κατά βάθος γνώριζα… γνώριζα πως η αλήθεια κατοικεί πέραν του καλού και του κακού. Όχι, με το τρίτο κλειδί δεν τελειώνει η αναζήτηση.

Ο νους μου έμεινε σε κείνα τα συγγράμματα. Το επόμενο κλειδί, υπέθεσα, θα ήταν η θέληση για δύναμη και η κυριαρχία του ευγενούς, όμορφου, εύρρωστου και πειθαρχημένου καβαλάρη… Και το πέμπτο κλειδί, η ανώτερη ηθική που γεννάει την ιδέα μέσω της πράξης. Κατέβηκα τα σκαλιά, δίχως να κοιτάξω πίσω. Μετέθεσα αυτοβούλως την αναζήτηση για κάποιον άλλο χρόνο, στον ίδιο πανάρχαιο και φορτισμένο τόπο.

Δεν γνωρίζω αν τα κλειδιά που ανακάλυψα ανοίγουν λουκέτα. Μικρά πράγματα, μεγάλος κόσμος… Μυστηριακές υπάρξεις που ζουν σε μια παράξενη σφαίρα, πέρα και πάνω από κάθε συμβατότητα. Αλλά αν υπάρχει σωτηρία της ψυχής, τότε αυτή ίσως να περνάει μέσα από μικρά υλικά και άυλα πράγματα που εμπεριέχουν λίγη απ’ την ουσία και την καταγωγή του κόσμου, που οδηγούν τον άνθρωπο να σπάει τα δεσμά του χρόνου και να βάζει πλώρη για άλλες διαστάσεις.

Χαμένο τοπίο... χαμένη συνείδηση...

αναδημοσίευση από lesvostime.gr

Γράφει ο Ευάγγελος Σπ. Παυλής

Δρ. Γεωγραφίας Πανεπιστημίου Αιγαίου

Ερευνητής

‘…το ελληνικό τοπίο είναι για το δυτικό ταξιδιώτη μια αναμέτρηση και ένα μέτρο: μετρά την κοινωνία του και τον πολιτισμό του στο μέτρο της μήτρας και του χρόνου. Και με τα μέτρα αυτά βγαίνει πάντα λειψός’ (Σκαρπέλος, 2005).

Frederic Edwin Church, «Τα ερείπια του Σουνίου”, 1869

Άραγε σήμερα στην (ανα)μέτρηση αυτή με το ελληνικό τοπίο, βγαίνει πάντοτε λειψός ο δυτικός ταξιδιώτης;

Ας δούμε όμως πρώτα τι είναι το τοπίο… Για τους γεωγράφους, είναι μια μονάδα ανάλυσης του χώρου μέσω της οποίας αποτυπώνεται, οριοθετείται, εκδηλώνεται και εκφράζεται η σχέση και αλληλεπίδραση του ανθρώπου με το χώρο/περιβάλλον του. Δεν αποτελεί μόνο εικόνα (οπτικό σχήμα), καθώς μπορεί να γίνει αντιληπτό με όλες τις αισθήσεις μας πέρα από αυτή της όρασης. Έχει πολλές διαστάσεις, τόσο υλικές, όσο και συμβολικές. Τοπίο υπάρχει μόνο μέσα από τον Άνθρωπο. Είναι η ίδια η προβολή της ψυχής ενός λαού επάνω στην ύλη, όπως μας είπε ο Ελύτης.

Τα τοπία, ως προϊόντα μακροχρόνιων σχέσεων και αλληλεπιδράσεων ανθρώπου-χώρου, αποτελούν εθνικό μας πλούτο και κοινό μας αγαθό που συνεπάγεται δικαιώματα και υποχρεώσεις για όλους μας. Κατά συνέπεια, χρήζουν προστασίας, ορθής διαχείρισης και κατάλληλου σχεδιασμού.

Στην αρχαία Ελλάδα κυριάρχησε η υψηλή αντίληψη του τοπίου, δημιουργήθηκαν ισχυροί συναισθηματικοί δεσμοί του ανθρώπου με το περιβάλλον/τοπίο του και αποδόθηκε μεγάλη σημασία στη διαμόρφωση του. Χαρακτηριστική είναι η ιεροποίηση της Φύσης που δημιούργησε το Ελληνικό Πάνθεον και η σύνδεση αθλητισμού, πολιτισμού και θρησκείας με το χώρο, η οποία διαμόρφωσε τοπία. Η διαμόρφωση μιας περιβαλλοντικής συνείδησης, ή καλύτερα μιας συνείδησης τοπίου, φαίνεται τόσο στην καθημερινή ζωή, όσο και στους μύθους των αρχαίων Ελλήνων.

Στα νεότερα χρόνια οι Έλληνες εξακολούθησαν να τιμάνε τα τοπία τους, αντιμετωπίζοντάς τα ως χώρους ζωής και δημιουργίας, ως πεδία μύθων και θρύλων, συνεχίζοντας να αποδίδουν σε αυτά (ακόμα και) ιερές ιδιότητες.

Η σχέση του Έλληνα με το τοπίο του, βάσει της βιβλιογραφίας, άρχισε να διαταράσσεται από το 1950 και μετά. Η διαταραχή αυτή συνεχίζει με αμείωτη ένταση μέχρι σήμερα. Τα χαρακτηριστικά της: οικοπεδοποίηση, εμπρησμοί, ανεξέλεγκτη οικιστική και τουριστική ανάπτυξη, κακή διαχείριση των αποβλήτων, ρύπανση, διάβρωση εδάφους, ερημοποίηση, αισθητική υποβάθμιση, εξάπλωση αλλοτριωμένων τοπίων αναψυχής, ψυχικές κακουχίες και παλιά βιώματα, κλπ. Τα παραπάνω, σε συνδυασμό με την έλλειψη/ανεπάρκεια χωροταξικής, αγροτικής, περιβαλλοντικής, τουριστικής και οικιστικής πολιτικής, καθώς και την κακή εφαρμογή των επιδοτούμενων προγραμμάτων ανάπτυξης υπαίθρου, θολώνουν την αντίληψη που έχουν οι Έλληνες για το τοπίο τους.

Ανεξέλεγκτη ρίψη απορριμμάτων και άναρχη εκτός σχεδίου δόμηση σε ελαιώνες λίγο έξω από την πόλη της Μυτιλήνης

Διάθεση κατσίγαρου από ελαιοτριβεία σε χειμάρρους στη Μόρια. Ο κατσίγαρος είναι το «μαύρο ζουμί» που τρέχει στα ποτάμια, έχει υψηλό οργανικό/ρυπαντικό φορτίο (40 φορές υψηλότερο από αυτό των αστικών αποβλήτων) και τοξικές ιδιότητες που καίει τα φυτά, έντομα, πουλιά και μικρά ζώα.

Απορρίμματα σε όλη την έκταση του κόλπου της Γέρας με φόντο το πυρηνελαιουργείο που λειτουργεί σε προστατευόμενη περιοχή

Από παλαιότερη πυρκαγιά στη Νυφίδα Πολιχνίτου

Αναρωτηθείτε: πόσες τέτοιες περιπτώσεις συναντάμε στη Λέσβο; Στη Λέσβο, όπου η ποιοτική αξιοποίηση των φυσικών και πολιτισμικών μας πόρων και η έμφαση στην ποιότητα, στην τοπικότητα και στον Άνθρωπο, είναι ο πραγματικός δρόμος για την Ανάπτυξη της. Διότι, όπως πρόσφατα πολύ σωστά παρατήρησε και μας μετέφερε εναγωνίως μια ομάδα ευρωπαίων ερευνητών και ακαδημαϊκών (και φυσιολατρών) που επισκέφτηκαν τη Λέσβο, το τοπίο του νησιού μας δεν έχει αλλοτριωθεί ακόμα από μεγάλης κλίμακας επενδύσεις που ενδεχομένως να οδηγήσουν σε μόνιμη καταστροφή των πόρων του, όπως έχει γίνει στα δικά τους μέρη.

Συνεπώς η Λέσβος μπορεί και πρέπει να προσβλέπει στο τοπίο της και στα αγαθά που μπορεί να μας παρέχει. Απαιτείται όμως κατανόηση του προβλήματος τόσο από τους θεσμικούς παράγοντες, όσο και από τους πολίτες. Μέσα από τη συνεχή επίβλεψη και τη μέριμνα για την εφαρμογή των νόμων, αλλά και μέσα από την καταγγελία των «κακώς κειμένων» και την ενεργή δημιουργική συμμετοχή. Χρειάζεται οργάνωση, σχεδιασμός και μεθοδική εργασία.

Ναι, η καλλιέργεια συνείδησης τοπίου έχει άμεση σχέση και αλληλεπίδραση με την καλλιέργεια της ανθρώπινης συνείδησης. 

Το λεσβιακό και κατ’ επέκταση το ελληνικό τοπίο που κάποτε έθεσε τα μέτρα και τα πρότυπα, σήμερα βιάζεται καθημερινά από τους ίδιους τους κληρονόμους του… Ως πότε θα υπομένουμε και θα επιτρέπουμε το βιασμό του κοινού μας αυτού αγαθού, της πλούσιας κληρονομιάς μας και, κατά τον Ελύτη, της ίδιας της ψυχής μας; Και το σημαντικότερο: πότε θα πάψουμε οι ίδιοι να συμβάλλουμε σε αυτό; 

Ο Κήπος της Αφροδίτης

Περπατώντας στα δρομάκια της Σκάλας Ερεσού και απολαμβάνοντας την αύρα της καλοκαιρινής πανσελήνου, φτάσαμε στην πόρτα μιας φωτισμένης αυλής. Παντού πράσινο, αυτοσχέδια φώτα με πλεκτά παραδοσιακά καλαθάκια, πολλά λουλούδια (ακόμα και στα τραπεζομάντηλα), σκέπαστρο από φοίνικες όπου κρέμονταν μικρές νεράιδες και πεταλούδες, ωραίες μυρωδιές… δροσιά και μια μοναδική γαλήνη. Γοητευμένοι από αυτό που αντικρίζαμε, θελήσαμε, με τη σύντροφό μου, να το βιώσουμε περισσότερο. Καθίσαμε. Μια χαμογελαστή συμπαθητική κυρία μας υποδέχτηκε ευγενικά. Μας είπε το μενού, επαναλαμβάνοντας δυο-τρεις φορές ότι διαθέτουν φρέσκα τοπικά προϊόντα ποιότητας. Γρήγορα το επιβεβαιώσαμε. Υπέροχο το γεύμα. Όλα ιδιαιτέρως γευστικά και προσεγμένα. Συμπεριλαμβανομένων του σερβίτσιου και της διακόσμησης των πιάτων (όχι κάτι εξεζητημένο, απλά κάτι όμορφο που ξέφευγε από τα τετριμμένα). Προστιθέμενη αξία… Το μέρος αυτό μπορεί να σου ικανοποιήσει όλες σου τις αισθήσεις: την όραση, τη γεύση, την οσμή, την αφή και την ακοή. Αυτό νομίζω (πρέπει να) είναι και το ζητούμενο...

Ο Κήπος της Αφροδίτης που ανακαλύψαμε στην Ερεσό

Από την άλλη, σκέφτεσαι τους δικούς μας «επιχειρηματίες»… οι περισσότεροι φτηνής αισθητικής, που σκέφτονται μόνο «να ταΐσουν τον κόσμο» και όχι να προσφέρουν μια όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωμένη εμπειρία στον επισκέπτη/ τουρίστα (κάτι που πολλοί επισκέπτες εισπράττουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο). Επιχειρηματικότητα, όμως, σημαίνει ταυτότητα, σεβασμός, φιλοξενία, ποιότητα, φαντασία και αισθητική. Όχι κουτοπονηριά, αρπαχτή, προχειρότητα, καταλήψεις δημοσίων χώρων, φωνές, έλλειψη συντονισμού, δυνατή μουσική και “super market” αισθητική (πλαστικά καλύμματα-«θερμοκήπια», πρόχειρα τραπεζομάντηλα μιας χρήσης, δυνατός λευκός φωτισμός πανηγυριού, κακή διακόσμηση/διαρρύθμιση του χώρου, έλλειψη φαντασίας στο στολισμό των πιάτων, προτηγανισμένες πατάτες, λάδι κακής ποιότητας, τζατζίκι μαζικής παραγωγής. υπερτιμολογημένη μαγειρική «γκουρμέ», κλπ). Η υγιής επιχειρηματικότητα προϋποθέτει ενασχόληση, αναζήτηση, γούστο, μεράκι και αγάπη. Πόσοι άραγε αγαπάνε αυτό που κάνουνε; Ναι, δυστυχώς, λίγοι είναι εκείνοι που σε ικανοποιητικό βαθμό πληρούν το σύνολο των προδιαγραφών.

 

Το πρώτο πιάτο και ο συνήθης επισκέπτης… 

Φεύγοντας ευχαρίστησα τους οικοδεσπότες και τους παίνεψα για το γούστο και το αποτέλεσμά τους. Η ιδιοκτήτρια δεν είναι από εδώ (αν κατάλαβα καλά ήταν από Ολλανδία ή Γερμανία), αλλά μένει πολλά χρόνια στην Ερεσό. Ρώτησα το όνομα του μαγαζιού, αλλά δεν το συγκράτησα… ο κήπος της Αφροδίτης, έτσι θα το θυμάμαι. Δυστυχώς, λίγοι δίνουν βάση στην αισθητική και ακόμα λιγότεροι τη θέτουν ως προτεραιότητα. Ελάχιστα άτομα τιμάνε τη θεά της Ομορφιάς σήμερα - και όχι, δεν χρειάζονται υπερβολές… απλά, καθημερινά πράγματα. Όσοι πραγματικά Την τιμάνε, όποιοι και αν είναι αυτοί, θα έχουν την εύνοια και τη στήριξή μου.

Το ίδιο ισχύει και για τα ενοικιαζόμενα, τα οποία δεν πρέπει να είναι απλά ένα ψυχρό αδιακόσμητο δωμάτιο με ένα σουηδικό κρεβάτι, αλλά καλαίσθητα δωμάτια, κομμάτια της κληρονομιάς του τόπου ή έστω μιας κάποιας ταυτότητας. Η παραπάνω εικόνα είναι ένα παράδειγμα του πως μπορεί να διαμορφωθεί μια απλή ταράτσα, αν υπάρχει μεράκι… Η φωτογραφία είναι από (φτηνό) ενοικιαζόμενο στην Ερεσό που ανήκει σε κυρία, η οποία επίσης δεν είναι από τη χώρα μας, αλλά μένει επίσης πολλά χρόνια στην Ερεσό. Μήπως λοιπόν πρέπει να το πάρουν λίγο πιο σοβαρά οι δικοί μας επιχειρηματίες;

Με αφορμή το Μουντιάλ και την παρουσία της Εθνικής

Με αφορμή το μουντιάλ και την παρουσία της εθνικής μας, βλέπω ένα φάσμα που έχει δυο πόλους.

α) Υπέρμαχοι της εθνικής και του ποδοσφαίρου: ενίοτε συγχέουν και προσπαθούν να συνδέσουν την ομάδα με τον ίδιο τον εθνικό μας μύθο, προχωρώντας πέρα από λογικές εξηγήσεις της φύσης των πραγμάτων. Βαδίζουν, συνειδητά ή ασυνείδητα, σε μονοπάτια μεταφυσικής, αντλώντας πίστη, χαρά/λύπη και ελπίδα. Θεωρούν ότι μέσα από τις εθνικές ποδοσφαιρικές ομάδες προβάλλεται το «πρόσωπο» και ο «ψυχισμός» του έθνους και ότι αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό στη μεγαλύτερη και σημαντικότερη παγκόσμια ποδοσφαιρική διοργάνωση για ευνόητους λόγους. Εν γένει, βλέπουν το ποδόσφαιρο ως υποκατάστατο της πολιτικής (μη διστάζοντας να το συνδέσουν και με τη σύγχρονη πολιτική σκηνή) και υποσυνείδητα βλέπουν το γήπεδο ως πεδίο μάχης. Ωστόσο, ο υπέρμετρος συναισθηματισμός, οι άσχετοι ή υπερβολικοί συνειρμοί (π.χ. το ποδόσφαιρο δεν έχει σχέση με τη σύγχρονη πολιτική, αλλά ούτε με αρχαιολατρικές "κορώνες") και η εμπορευματοποίηση οδηγούν συχνά σε ακαλαίσθητα -έως και αστεία- αποτελέσματα και συμπεράσματα.

β) Πολέμιοι της εθνικής και του ποδοσφαίρου: απορρίπτουν σχεδόν κάθε προσπάθεια μεταφυσικής ή ιδεαλιστικής αναζήτησης, ειδικά μέσω του (οποιουδήποτε) εθνικού μύθου και του επαγγελματικού (κυρίως) ποδοσφαίρου, δίνοντας βάση σε υλικά στοιχεία, συνδέοντας άμεσα το επαγγελματικό ποδόσφαιρο με την κρίση και δίνοντας έμφαση στην εκμετάλλευση του μεγάλου οικονομικού κέρδους από τους λίγους. Θεωρούν ότι το ποδόσφαιρο είναι «το όπιο του λαού». Ωστόσο, αρκετοί από αυτούς, αποφεύγουν να κάνουν το ίδιο με όλο το φάσμα της σύγχρονης πολιτικής και την πολύπλευρη και επικίνδυνη εξάπλωση του δογματισμού και του πολιτικού οπαδισμού και δεν είναι επικριτικοί απέναντι στη Νεωτερικότητα (αντιθέτως μάλιστα... φαίνεται να προωθούν την ομοιογενοποίηση της νέας εποχής).

Οι διάφοροι σχολιαστές κινούνται ανάμεσα σε αυτούς τους πόλους… αλλά οι περισσότεροι αντί να κινούνται με κριτική και αυτοδύναμη σκέψη ανάμεσά τους, εκείνοι κινούνται στις παρυφές προσπαθώντας να αντλήσουν ενέργεια από τους ίδιους τους πόλους. Γι' αυτό υπάρχει πόλωση. Και η πόλωση καλλιεργείται...συνήθως με σκοπό.

Γενικά, θα έλεγα, από τη μια η μπάλα είναι: τέχνη, στρατηγική, τεχνική, ομαδικότητα, μεθοδικότητα, φαντασία, δύναμη, πάθος, πειθαρχία, επιθετικότητα, αποφασιστικότητα, κυριαρχία, τύχη, ρίσκο, αυταπάρνηση, ευγενής άμιλλα, σύμβολα και συμβολισμοί, ατίθασο πνεύμα, κάποια όμορφα στοιχεία λαϊκής έκφρασης και κουλτούρας αλλά και διαφορετικότητας, ίσως και έκφραση συλλογικού ψυχισμού, κ.α. Τα στοιχεία αυτά είναι στην ανθρώπινη φύση και διαφαίνονται τόσο σε ατομικό όσο και σε ομαδικό επίπεδο, άλλοτε λιγότερο άλλοτε περισσότερο (άλλοτε καθόλου). Η φιλοσοφική προσέγγιση που υιοθετούν όσοι σκέφτονται έτσι λέγεται ουμανισμός (από το human = άνθρωπος).

Από την άλλη, είναι: εταιρείες στοιχημάτων, στημένοι αγώνες, κερδοσκοπία, ξέπλυμα μαύρου χρήματος, μεγάλα κέρδη, ακριβές υποδομές, οπαδισμός, φτηνή μαζική κουλτούρα και …υποκουλτούρα, χειραγώγηση μαζών, show biz, ανάδειξη κατώτερων ενστίκτων και παθών, κλπ. Αυτή είναι η εποχή μας και αυτό επιτάσσει η νεωτερικότητα/παγκοσμιοποίηση, χρησιμοποιώντας ως εργαλείο και το ποδόσφαιρο, μεταξύ άλλων (λ.χ. πολιτική). Η φιλοσοφική προσέγγιση που υιοθετούν όσοι σκέφτονται έτσι λέγεται στρουκτουραλισμός (από το structure = δομή).

Πρόκειται λοιπόν για δυο διαφορετικές προσεγγίσεις που μαζί συνθέτουν μια πραγματικότητα. Την πραγματικότητα της εποχής μας. Είναι λάθος να λαμβάνουμε υπόψη αποσπασματικά μόνο τη μια και όχι την άλλη (άσχετα σε ποια από τις δυο πιστεύουμε περισσότερο), όπως κάνουν αρκετοί, είτε οδηγούμενοι από συγκεκριμένες πολιτικές σκοπιμότητες (που κρύβουν πίσω τους άλλου τύπου οπαδισμό), είτε από αφέλεια. Και ορισμένοι καλλιεργούν την πόλωση (επιμερίζοντας την «αλήθεια») για να πετύχουν τους σκοπούς τους…

Το ποδόσφαιρο είναι άλλη μια εικόνα/προέκταση του νεωτερικού μας κόσμου. Δεν παύει όμως να αποτελεί φορέα έκφρασης πάγιων χαρακτηριστικών της (διαφορετικής) ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης, τόσο σε ατομικό όσο και σε εθνικό επίπεδο, τόσο στο ενσυνείδητο και στο υποσυνείδητο όσο και στο ασυνείδητο, και να συνδέεται με μεταφυσική. Συνεπώς, το πρόβλημα δεν είναι το ποδόσφαιρο, αλλά η Νεωτερικότητα. Γι’ αυτό, ας αποφύγουμε την πόλωση και, όπως και να ‘χει, μέσα από το ποδόσφαιρο ας απολαύσουμε (συνειδητά) στο μέτρο του δυνατού τον Άνθρωπο διακρίνοντάς τον από τους αριθμούς, τη Βιομηχανία και το Κέρδος. Σε αυτό το μουντιάλ, παραδόξως, βλέπουμε όμορφο ποδόσφαιρο! Σε πείσμα των καιρών... Ίσως αυτό αποτελεί ένα μήνυμα σε αυτούς που επεργάζονται την καταστροφή και υποταγή του σε παγκόσμια κεφαλαιοκρατικά συμφέροντα/κουλτούρα.

Γι’ αυτό, είμαστε υπέρ της παράδοσης του αθλήματος, ενάντια στην εμπορευματοποίησή του και στη μοντέρνα ποδοσφαιρική μπίζνα.

Υπέρ του θεάματος, της τέχνης, του πάθους και του αυθορμητισμού, κατά του οικουμενικού lif€style, του αποστειρωμένου «καθωσπρεπισμού», της κερδοσκοπίας και της παγκόσμιας show biz.

Υπέρ της Εθνικής, ενάντια στους θύλακες του ισοπεδωτισμού και στους δολοφόνους των μύθων.

Υπέρ του οργανωμένου και μαχητικού συνόλου μας, υπέρ της μεθοδικότητάς του, κατά της φλύαρης ανοησίας των μίντια και των λαλίστατων «προπονητών» της κερκίδας.
Υπέρ των συνειρμών που εξυψώνουν το ατομικό και συλλογικό φρόνημα, διαχωρίζοντας όμως πράγματα και καταστάσεις και σέβοντας τους κώδικες της αισθητικής μας, ενάντια στην αποσπασματικότητα και στη μιζέρια των υλιστών, στον τυφλό οπαδισμό και σε κάθε είδους γελοιότητα.