Bonny Portmore...

Το Portmore είναι μια περιοχή της Βορείου Ιρλανδίας. Τον 17ο αιώνα, υπήρχαν εκεί μεγάλα δάση βελανιδιάς και ένα πανέμορφο κάστρο χτισμένο ανάμεσα σε λίμνες. Οι άνθρωποι ζούσαν από τα δάση και τα τοπία τους. Ο Ιρλανδός λόρδος Conway αποφάσισε να ξεκινήσει ένα φιλόδοξο εγχείρημα: να αποξηράνει τη μια λίμνη. Το εγχείρημα του απέτυχε. Έτσι αναγκάστηκε να πουλήσει το Bonny Portmore στους Άγγλους. 

Το επόμενο διάστημα, 8.000 στρέμματα δάσους βελανιδιάς, χάθηκαν... Η ξυλεία χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή πλοίων. Ένα μεγάλο κομμάτι γης χρησιμοποιήθηκε για την καλλιέργεια καλαμποκιού και το υπόλοιπο έγινε βοσκοτόπια. Το κάστρο ερημώθηκε και οι πέτρες του χρησιμοποιήθηκαν για οχυρωματικά έργα της ευρύτερης περιοχής. Έμεινε όμως ένα ποίημα… που έγινε τραγούδι (πρώτη φορά το 1840) και ακούγεται μέχρι σήμερα.

Οι άνθρωποι του Portmore έγραψαν αυτό το ποίημα για τo χαμό της Μεγάλης Βελανιδιάς του Portmore (1760).

"All the birds in the forest, they bitterly weep
Sighing, “Where shall we shelter, where shall we sleep?”
For the Oak and the Ash tree are all cutten down,
And the walls of bonny Portmore are all down to the ground."
(απόσπασμα)

"Lochs, castles and dreams": Φωτογραφία από παλαιότερη επίσκεψή μου στη Σκωτία. 

Οι τόποι ενυπάρχουν μέσα στους ανθρώπους και οι άνθρωποι μέσα στους τόπους...

Το Bonny Portmore αποτελεί ένα συμβολικό τοπίο, ένα κομμάτι της ανθρώπινης ψυχής. Το μήνυμα του κομματιού συνοψίζεται στο στίχο: "All the lords in Old England would not purchase Portmore".

Όσο περισσότεροι άνθρωποι μένουν πιστοί στο δικό τους "Portmore", τόσο υψηλότερα επίπεδα πολιτισμού θα κατακτώνται γι' αυτούς και για ολόκληρο το κοινωνικό σύνολο. Όσο οι άνθρωποι αδυνατούν να κατανοήσουν την αξία του "Portmore" ή αποφασίζουν να το ξεπουλήσουν, τόσο περισσότερο υποχωρεί ο συνολικός πολιτισμός τους... τόσο η εντροπία θα κερδίζει έδαφος και το χάος θα απειλεί τον κόσμο τους. 

Οργανισμός Τουριστικής Προβολής ή …σχεδιασμός ολοκληρωμένης και βιώσιμης νησιωτικής ανάπτυξης;

Τα νησιά μας χαρακτηρίζονται από δυσμενή ποσοτικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά, πληθυσμιακή γήρανση, χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης και δια βίου εκπαίδευσης, χαμηλό ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ σε σχέση με τις περιοχές της ενδοχώρας και από το χαμηλότερο ποσοστό καινοτομίας στην Ελλάδα[1]. Όμως, η συνδυαστική αξιοποίηση των πολιτισμικών και φυσικών πόρων είναι το εξέχον συγκριτικό μας πλεονέκτημα. Γι’ αυτό και εν όψει των συνεχών περιβαλλοντικών πιέσεων και της υποβάθμισης, πρέπει να φροντίσουμε να διαχειριστούμε σωστά το φυσικό και δομημένο περιβάλλον, τη βιοποικιλότητα, την υλική και άυλη κληρονομιά, δηλαδή το μοναδικό τοπίο μας, το οποίο αποτελεί τον τοπικό μας πλούτο και το κοινό μας αγαθό. Η βιώσιμη ανάπτυξη των νησιών του Βορείου Αιγαίου, όπως και άλλων ελληνικών και ευρωπαϊκών νησιών, θα μπορούσε να επιτευχθεί μέσω ανάπτυξης της έρευνας, της τεχνολογίας και της καινοτομίας, η οποία είναι η πολιτική που προτείνεται συνεχώς σε επιστημονικό αλλά και σε πολιτικό επίπεδο[2] και μετουσιώνεται σε στόχο/στόχους από τα διάφορα κοινοτικά προγράμματα[3].

Βασικό ζητούμενο, η σωστή και συνδυαστική αξιοποίηση 

των φυσικών και πολιτισμικών μας πόρων. Έργο του Pawel Kuczynski

Η Στρατηγική «Έξυπνη Εξειδίκευση» βασίζεται στην «Ευρώπη 2020» που είναι η αναπτυξιακή στρατηγική για την επόμενη δεκαετία και έχει υιοθετηθεί από όλα τα Κράτη-Μέλη της ΕΕ. Η πολιτική αυτή προσαρμόζεται σε περιφερειακό πλαίσιο ανά την Ελλάδα. Αποτελεί μια ολοκληρωμένη στρατηγική ανάπτυξης βασισμένη στη γνώση, στην έρευνα και την καινοτομία, στην τεχνολογική ανάπτυξη, στην εξωστρέφεια και στη δυναμική για αριστεία και προάγει την τοπικότητα, την ποιότητα, την απασχόληση, την επιχειρηματικότητα και την αποτελεσματική αξιοποίηση των πόρων. Βασικός στόχος είναι η ανάδειξη των συγκριτικών πλεονεκτημάτων που καθιστούν ένα τόπο ή ένα τοπίο μοναδικό σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Ενδεικτικά: δημιουργία προϊόντων υψηλής προστιθέμενης αξίας, ενσωμάτωση καινοτομιών και ποιοτική αναβάθμιση σε όλη τη διαδικασία παραγωγής και διακίνησης προϊόντων, προώθηση τυποποίησης, βελτίωση παρεχόμενων υπηρεσιών από την τοπική αυτοδιοίκηση αλλά και τις τουριστικές επιχειρήσεις, δημιουργία προϊόντων ονομασίας προέλευσης και διασύνδεση με τουρισμό, δημιουργία και ανάπλαση κοινόχρηστων και πράσινων χώρων, διαμόρφωση ενεργειακού σχεδιασμού και αξιοποίηση των ΑΠΕ, ορθή και ολοκληρωμένη διαχείριση αποβλήτων, ανάπτυξη συνολικής νησιωτικής ταυτότητας (brand name), δημιουργία και διάδοση ΚοινΣΕπ και νέων παραγωγικών μονάδων, κλπ. Όλα τα παραπάνω, συνδυαστικά, θα συμβάλλουν σε μια ολοκληρωμένη και βιώσιμη νησιωτική ανάπτυξη. 

Για την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου έχει ήδη εκπονηθεί ένα στρατηγικό πλαίσιο για την «Έξυπνη Εξειδίκευση» από ερευνητική ομάδα του Πανεπιστημίου Αιγαίου: http://www.pepba.gr/upload/ris3_pba.zip. Η μελέτη προτείνει τη δημιουργία μιας δομής υλοποίησης της στρατηγικής έξυπνης εξειδίκευσης που αφορά συνδυαστικά τον πρωτογενή τομέα και την μεταποίηση, αλλά και τον τουρισμό-πολιτισμό. Η συνδυαστική ανάπτυξη γεωργίας-κτηνοτροφίας-αλιείας, μεταποίησης και ειδικών μορφών τουρισμού μέσα σε πλαίσια μικρής κλίμακας με σεβασμό στην παράδοση, στο τοπίο και στο φυσικό περιβάλλον, αποτελούν το δικό μας μοχλό ανάπτυξης. Ασφαλώς κάτι τέτοιο απαιτεί όραμα, σχέδιο και επιλογή των κατάλληλων ανθρώπων υψηλής κατάρτισης (μακριά από πελατειακές λογικές) που θα έρχονται σε καθημερινή επαφή με τις επιχειρήσεις αλλά και κέντρα λήψης αποφάσεων σχεδιασμού και εφαρμογής πολιτικών. Συνεπώς, αποσπασματικές λογικές ίδρυσης ενός Οργανισμού Τουριστικής Προβολής Λέσβου δεν θα βοηθήσουν στην επίτευξη μιας ολοκληρωμένης και βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης. Ο σχεδιασμός μιας τέτοιας ανάπτυξης θα πρέπει να γίνεται από ειδικούς (όπως συνέβη στην περίπτωση της Έξυπνης Εξειδίκευσης) μετά από πολύπλευρη και ενδελεχή έρευνα (και στη συνέχεια να εγκρίνεται από τα αρμόδια όργανα ή/και να τίθεται, ίσως, αν κρίνεται απαραίτητο, σε δημόσια διαβούλευση) και όχι να σχεδιάζεται «στο πόδι» από πολιτικούς. Η πρόταση του στρατηγικού πλαισίου από την ερευνητική ομάδα του Πανεπιστημίου Αιγαίου είναι αμφίβολο αν υλοποιηθεί. Για να οικοδομηθεί κάτι πραγματικά αξιόλογο και αποτελεσματικό, που θα έχει προοπτική και μπορεί να θέσει τις βάσεις ανάπτυξης, πρέπει να υπάρξει υπεύθυνη αποτίμηση της κατάστασης, σύμπνοια, συναντίληψη και στήριξη πολλών φορέων και φυσικά πολιτική βούληση. Τώρα είναι η ευκαιρία μας... Προς αυτή την κατεύθυνση, θα μπορούσε, ίσως, να αξιοποιηθεί το νεοσύστατο Συμβούλιο Έρευνας και Καινοτομίας της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου.

Προτείνεται, λοιπόν, αντί να ιδρυθεί ο Οργανισμός Τουριστικής Προβολής, να εξεταστεί προσεκτικά από όλους τους φορείς η προτεινόμενη «Δομή υλοποίησης της στρατηγικής έξυπνης εξειδίκευσης για την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου» (που θα εμπεριέχει και το κομμάτι του "τουρισμού", το οποίο δεν θα έπρεπε να προσεγγίζεται αποσπασματικά) για να υπάρξει κοινή, μαζική και στοχευμένη καταβολή προσπαθειών προς αυτή την κατεύθυνση καθότι, σήμερα, απαιτούνται ολοκληρωμένες και βιώσιμες προσεγγίσεις.

ΥΓ: Αν πάλι κάποιοι εμμένουν στην ίδρυσή του ας λάβουν υπόψη αυτές τις δυο παρεμβάσεις:
α) http://www.lesvospost.com/2015/06/blog-post_19.html
β)http://www.politeslesvou.gr/ta-nea-mas/item/109-deltio-typou-organismos-touristikis-provolis-kleidia-i-symmetoxi-kai-i-synergasia

---

[1] Το Βόρειο Αιγαίο εμφανίζει το χαμηλότερο ποσοστό επιχειρήσεων με καινοτομία προϊόντων ή/και διαδικασίας, βάσει των στοιχείων έρευνας του ΕΚΤ http://metrics.ekt.gr/sites/metrics/files/CIS_2010-2012_Greece_el.pdf. Η έρευνα βασίζεται σε στοιχεία που μετράνε την είσοδο νέων ή σημαντικά βελτιωμένων προϊόντων ή υπηρεσιών ή διαδικασιών παραγωγής στην αγορά και εμφανίζει πρώτη την Περιφέρεια Κρήτης με μεγάλη μάλιστα διαφορά από τις επόμενες (50,5%), ενώ στην τελευταία θέση βρίσκεται η Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου (9,4%).

[2] http://www.espon.eu/export/sites/default/Documents/Projects/TargetedAnalyses/EUROISLANDS/FinalReport_foreword_CU-16-11-2011.pdf και http://www.dbresearch.com/PROD/DBR_INTERNET_EN-PROD/PROD0000000000283994.pdf 

[3] Για παράδειγμα: http://www.gsrt.gr/News/Files/New966/%CE%A0%CE%A1%CE%9F%CE%94%CE%97%CE%9C%CE%9F%CE%A3%CE%99%CE%95%CE%A5%CE%A3%CE%97%20-%20%CE%94%CE%A1%CE%91%CE%A3%CE%97%20%CE%9D%CE%95%CE%A9%CE%9D%20%CE%95%CE%A0%CE%99%CE%A3%CE%A4%CE%97%CE%9C%CE%9F%CE%9D%CE%A9%CE%9D%20v11%2010-11-2014.pdf

Τα άνθη του Ναπαίου Απόλλωνα

Εκατοντάδες πολίτες στα εγκαίνια του αιολικού ιερού του Ναπαίου Απόλλωνα στην Κλοπεδή της Λέσβου (κοντά στην περιοχή Νάπη), βορειοδυτικά της Αγ. Παρασκευής. Πολύ ενδιαφέροντα τα ευρήματα. Εντυπωσιακό το αποτέλεσμα των εργασιών συντήρησης. Αξιόλογη η ανάδειξη των μνημείων και η διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου… Με εξαίρεση ίσως τη μοντέρνα αρχιτεκτονική του εκθετηρίου (κυρίως) που δεν συνάδει με τη δική μου αισθητική άποψη και που, όπως και να 'χει, θα μπορούσε να εντάσσεται πιο αρμονικά στον περιβάλλοντα χώρο και στο τοπίο του τόπου. Συνολικά, θα έλεγα ότι πρόκειται για ένα όμορφο έργο ανάδειξης ενός από τους πιο σημαντικούς και ενεργειακά φορτισμένους αρχαιολογικούς χώρους του νησιού μας.

Μεγαλύτερο ενδιαφέρον μου προκάλεσε το ότι στο χώρο έξω από τον περίβολο του ναού βρέθηκε τάφος που εμπεριείχε προσφορές που χρονολογείται γύρω στα μέσα του 7^ου αιώνα π.Χ. Πρόκειται, ίσως, για ένδειξη ηρωολατρείας. Πιθανώς ο νεκρός να ήταν σημαίνον πρόσωπο, ο οποίος θα βρήκε ένδοξο θάνατο στη μάχη κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων μεταξύ των επικρατειών Αρίσβης-Μήθυμνας προς υπεράσπιση των συμφερόντων της Κοινότητάς του. Συμβολικό, ίσως, το γεγονός ότι ο τάφος του ήρωα της Κλοπεδής βρίσκεται στα σύνορα της επικράτειας. Εδώ, αν υπήρχαν επαρκή στοιχεία, θα μπορούσα να διαφωνήσω με το γραπτό κείμενο του διαμοιραζόμενου βιβλίου του Υπουργείου Πολιτισμού, σύμφωνα με το οποίο «...η παρουσία αυτή σχετίζεται με τη χθόνια υπόσταση της λατρευόμενης θεότητας η οποία με αυτή της την ιδιότητα μπορεί να φιλοξενεί στο Ιερό της έναν σημαντικό νεκρό». Η ηρωολατρεία αποτελεί χαρακτηριστικό ινδοευρωπαϊκών και, κατ’ επέκταση, πρωτοελληνικών αιολικών κοινωνιών που επιβλήθηκαν δια πυρός και σιδήρου των γηγενών κατοίκων και, ανάμεσα σε άλλα, πίστευαν σε ουράνιες ή/και ηλιακές θεότητες (όπως ο Απόλλωνας) και στην πατριαρχική δομή και οργάνωση της κοινωνίας. Με τον καιρό, αυτά τα φιλοπόλεμα φύλα ενσωμάτωναν αρμονικά τις πρότερες αξίες, τους εντόπιους (προελληνικούς) πληθυσμούς και τις παραδόσεις τους (π.χ. σε αρκετές περιπτώσεις η προελληνική Μεγάλη Μητέρα έγινε Άρτεμις ή ακόμα και Αθηνά, παρόλο που, εν τέλει, η πρόμαχος γλαυκώπις Παρθένος Αθηνά-Σοφία, που γεννήθηκε πάνοπλη από την κεφαλή του Διός, δεν θα είχε και τόση σχέση με τη Μεγάλη Μητέρα) και δημιούργησαν τον κλασικό μας πολιτισμό. 

Αξιοσημείωτο ότι ο ναός κτίστηκε πάνω σε παλαιότερα οικιστικά Μυκηναϊκά κατάλοιπα, την εποχή που πραγματοποιήθηκε ο πρώτος εποικισμός αιολικών φύλων (1200-1100 π.Χ.). Επίσης, ενδιαφέροντα είναι τα ευρήματα που συνηγορούν στη συνέχιση της λατρείας της Μυκηναϊκής Πότνιας (ως δανειακού κατάλοιπου της επίδρασης του μινωικού πολιτισμού, θα έλεγα, παρά ως "γνήσια" μυκηναϊκή πολιτισμική έκφραση), κεφαλή ειδώλου της οποίας ανευρέθη στις ανασκαφές. Η εν λόγω θεά λατρεύονταν σε ελλειψοειδή μικρό ιερό στον ίδιο χώρο που μετέπειτα κτίστηκε ο ναός του θεού του Φωτός, του Απόλλωνα-Ήλιου. Ένας χώρος-παλίμψηστο χθόνιας και ηλιακής λατρείας, ένα αμάλγαμα μητριαρχικών και πατριαρχικών παραδόσεων.

Πέραν από αυτά, ως προς το κομμάτι της εκδήλωσης που περιλάμβανε διαδοχικές πολιτικές ομιλίες και περιήγηση-ξενάγηση των --κουστουμαρισμένων (παρά τον καυτό καλοκαιρινό ήλιο)-- πολιτικών ως «σημαινόντων προσώπων» στο χώρο, προσωπικά πιστεύω ότι αυτές οι εθιμοτυπικές πολιτικές ομιλίες πρέπει πια να μετριασθούν στα απολύτως απαραίτητα. Τόσο για λόγους αισθητικής και συμβολισμού, όσο και για λόγους λειτουργικούς και λόγους ουσίας. Σε τέτοιες εκδηλώσεις, σημασία έχει η παρουσίαση και επιβράβευση του επιστημονικού έργου και οι διεκπεραιωτές ενός τόσο βαρυσήμαντου --για τον πολιτισμό μας-- έργου δεν πρέπει απλά να αναφέρονται τυπικά, αλλά να είναι στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος όλων των παρευρισκόμενων που θέλουν να μάθουν για την αρχαιολογική και πολιτισμική σημασία του μνημείου αυτού, αλλά και για τα «μυστικά» του περιβάλλοντος χώρου και της ζώσας δύναμης και ενέργειας του τοπίου ως παλίμψηστου, στο οποίο εγγράφονται όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες, παλαιές και νέες. Του τοπίου ως τρόπου ή/και μέσου ενόρασης και βίωσης, του τοπίου ως συναισθηματικής και ιδεολογικής εικόνας ενός τόπου, του τοπίου ως έκφρασης του βαθύτερου «είναι» ενός τόπου.

Ως προς το κομμάτι της υλοποίησης του έργου, λοιπόν, και προς αποκατάσταση της τάξης (που είναι αμφίβολο τελικά το πόσοι θέλουν να την αποδώσουν), η ψυχή του έργου είναι η ομάδα των –κυρίως- νεαρών αρχαιολόγων που εργάστηκαν σκληρά για την ανάδειξη του μνημείου. Κάθισαν μέχρι το τέλος της εκδήλωσης και με ιδιαίτερο ζήλο, ευγένεια και μεγάλη χαρά εξηγούσαν ξανά και ξανά την ιστορία και τη γεωγραφία του ιερού, το ρόλο και τη σημαντικότητά του σε όλους τους (εκατοντάδες) επισκέπτες που --αναπάντεχα-- πλημμύρισαν το χώρο και στον καθέναν τους ξεχωριστά. Όμορφη και η παρουσία της χορωδίας (αλλά και η επιλογή των κομματιών), τα μέλη της οποίας ντυμένα με λευκά φορέματα συνέχιζαν να τραγουδάνε, ως παρέα, κάτω από τις ελιές, ακόμα και όταν τέλειωσε η εκδήλωση...

Άποψή μου είναι ότι ο πολιτισμός μιας κοινωνίας, μεταξύ άλλων, φαίνεται και από το που επιλέγει να αποδώσει τιμές... Αυτό εγείρει ακόμη βαθύτερες, μύχιες σκέψεις: πώς αναδεικνύεται, σήμερα, ένα «σημαίνον πρόσωπο»; Μια τέτοια απάντηση ίσως μαρτυρά και την ποιότητα του σύγχρονου πολιτισμού μας… Εν γένει, οι παλαιότεροι, σκεπτόμενοι υπεύθυνα και όχι μικροαστικά ή εγωκεντρικά, πρέπει πια κάνουν μια ολοκληρωμένη και ποιοτική αποτίμηση των πεπραγμένων τους, να επανα-προσεγγίσουν αυτόν τον παρωχημένο τρόπο άσκησης πολιτικής και την ευρύτερη στάση τους απέναντι στις επόμενες γενεές και να τις επιτρέψουν να συμμετέχουν πιο ενεργά στο σύγχρονο "γίγνεσθαι" (όχι ως υποταγμένοι ακόλουθοι ή αυλικοί τους, αλλά ως "παιδιά" τους) για να δώσουν τις απαραίτητες νέες κατευθύνσεις, οι οποίες δεν θα πρέπει να είναι μόνο πολιτικές…

Βοηθήστε τα λουλούδια (σας) ν’ ανθίσουν… ή, τουλάχιστον, μην τους κρύβετε τον Ήλιο. Αυτή είναι η επίκαιρη και η πραγματική πρόταση Πολιτισμού…. η πρόταση Ζωής.

Η "ανάπτυξη" εκπέμπει S.O.S

Σε κάθε σύγχρονη κοινωνία, βασικό ζητούμενο είναι η παραγωγή γνώσης γύρω από τον άνθρωπο, τον πολιτισμό και την κοινωνία και η χρήση της για την ανάπτυξη νέων εφαρμογών.

Η αξιοποίηση της υφιστάμενης και της νέας γνώσης και η μετατροπή μιας ιδέας σε προϊόν ή υπηρεσία ονομάζεται «καινοτομία».

Το πρόβλημα της Ελλάδας, επί της ουσίας, δεν είναι το χρέος, αλλά ο ρυθμός αύξησης του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) που είναι η συνολική αξία όλων των υλικών και άυλων αγαθών που παρήχθησαν εντός μιας χώρας σε διάστημα ενός έτους. 

Ο πίνακας 1 που παραθέτω δείχνει τα κονδύλια που δαπανήθηκαν στην Ελλάδα για Έρευνα και Τεχνολογική Ανάπτυξη (ΕΤΑ) για το 2013 ως ποσοστό του ΑΕΠ και προέρχονται από το δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα. Συγκεκριμένα από επιχειρήσεις (35%), κρατικούς φορείς (27%), φορείς τριτοβάθμιας και μεταδευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (37%) και ιδιωτικούς μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς (1%). Επειδή μάλιστα έπεσε το ΑΕΠ κατά τα έτη 2012 και 2013, το ποσοστό μας "ανέβηκε" από 0,67% το 2011 σε 0,78% το 2013. Μαζί με την Κύπρο, είμαστε ουραγοί στην 24η θέση από τους 28(!), ανάμεσα σε χώρες του ανατολικού μπλοκ, χωρίς μάλιστα εμείς να έχουμε υποστεί τα καθεστώτα τους. Σκεφτείτε το... Αυτό πρέπει να προβληματίζει και σίγουρα θα πρέπει άμεσα και μεθοδικά να αναζητήσουμε τις αιτίες, ώστε να χαράξουμε και την ανάλογη πολιτική. 

Τα στοιχεία της Eurostat λένε ότι υπό κανονικές συνθήκες (δηλαδή πριν τη συνολική κατακόρυφη πτώση του ΑΕΠ της χώρας) το 2010 το Βόρειο Αιγαίο είχε το χαμηλότερο ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ (-7,04%) απ’ όλη την Ελλάδα, όπως δείχνει ο πίνακας 2. Σύμφωνα με έρευνες για την ανάπτυξη, ο ενδεδειγμένος δρόμος για τη βιώσιμη ανάπτυξη των νησιών του Βορείου Αιγαίου είναι η καινοτομία. Ο χάρτης που παρουσιάζεται από κάτω, και προέρχεται από την Έρευνα «Καινοτομία στις ελληνικές επιχειρήσεις 2010-2012» του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης (ΕΚΤ), βασίζεται σε στοιχεία που μετράνε την είσοδο νέων ή σημαντικά βελτιωμένων προϊόντων ή υπηρεσιών ή διαδικασιών παραγωγής στην αγορά και εμφανίζει πρώτη την Περιφέρεια Κρήτης με μεγάλη μάλιστα διαφορά από τις επόμενες (50,5%), ενώ στην τελευταία θέση βρίσκεται η Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου (9,4%). Μέχρι τώρα οι πολιτικές που χαράσσονταν στην Αθήνα, αντί να βοηθήσουν το Β. Αιγαίο, το υπονόμευαν (τελευταίο παράδειγμα ο ΕΛΓΟ-Δήμητρα), ενώ η διεκδίκηση από τα νησιά του Β. Αιγαίου ήταν νωχελική, αδύναμη, όχι συλλογική και αναποτελεσματική...και συχνά προς λάθος κατεύθυνση.

Είναι ενθαρρυντικό λοιπόν το ότι πριν λίγες ημέρες η Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας (ΓΓΕΤ) μετατράπηκε σε υπουργείο, τη στιγμή που αρκετοί νέοι και ολοκληρωμένοι επιστήμονες (δηλαδή το δυναμικό που χρειάζεται η κάθε χώρα για να αναπτυχθεί) αναγκάζονται να φύγουν από τη χώρα. Αλλά δεν φτάνει μόνο αυτό...

Οι παραγωγοί γνώσης είναι εκείνοι που θα μας οδηγήσουν μπροστά και αυτό πρέπει να μεταδοθεί και να διαδοθεί στην κοινωνία (π.χ. μέσω αιρετών, συλλογικών φορέων, ΜΜΕ...λέμε τώρα), που θα πρέπει να κατανοήσει τη συλλογική αυτή ανάγκη και σύσσωμη να στραφεί και να διεκδικήσει προς αυτή την κατεύθυνση σε όλα τα επίπεδα.


ΥΓ; Μια πολύ ευχάριστη τοπική εξέλιξη, η οποία μπορεί να βοηθήσει σημαντική στην ανάπτυξη των νησιών του Βορείου Αιγαίου, είναι η συγκρότηση του Συμβουλίου Έρευνας και Καινοτομίας της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου. Περισσότερα: http://www.emprosnet.gr/node/69672

Οι μελέτες του ΕΚΤ:

- «Δείκτες Έρευνας και Ανάπτυξης για δαπάνες το 2013 στην Ελλάδα – Προκαταρκτικά Στοιχεία»: http://metrics.ekt.gr/sites/metrics/files/RDstatistics_2013provisional_Greece_el.pdf

- Έρευνα «Καινοτομία στις ελληνικές επιχειρήσεις 2010 -2012» http://metrics.ekt.gr/sites/metrics/files/CIS_2010-2012_Greece_el.pdf  

Πίνακας 1

Πηγή: Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης, 2014

Πίνακας 2

Πηγή: Eurostat, 2010

Πηγή: Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης, 2015

Οι αρνητικές επιπτώσεις του κατσίγαρου και οι εναλλακτικοί τρόποι επεξεργασίας του

Όσο κι αν φαντάζει σύγχρονο πρόβλημα, οι αρνητικές επιπτώσεις της ρίψης ελαιολάδου σε δέντρα και αγρούς ήταν γνωστές από την αρχαιότητα (Niaounakis & Halvadakis, 2004). Ασφαλώς, στις μέρες μας, έχει διαδοθεί λόγω της αναγκαίας επεξεργασίας του ελαιόκαρπου από τα τριφασικά ελαιοτριβεία, τα οποία όμως δεν έχουν σχέδιο διαχείρισής του και συνήθως τον διαθέτουν σε χειμάρρους και ποτάμια που καταλήγουν στη θάλασσα.

Ο κατσίγαρος, λοιπόν, είναι το μαύρο ζουμί που τρέχει στα ποτάμια που εμπεριέχει φαινόλες, μέταλλα και οργανικά οξέα σε μεγάλες ποσότητες, έχει υψηλό ρυπαντικό οργανικό φορτίο (45-50 φορές μεγαλύτερο απ’ ότι αυτό των αστικών αποβλήτων) και φυτοτοξικές ιδιότητες προκαλώντας βλάβη στο οικοσύστημα, έως και θάνατο φυτών, μικροοργανισμών, εντόμων και ευαίσθητων υδρόβιων ζώων (Βορεάδου, 1993, Σαββίδης, 1994, Ramos – Cormenzana et al, 1996, Tardioli et al., 1997). Υπολογίζεται ότι για κάθε κιλό παραγόμενου ελαιολάδου δημιουργούνται κατά μέσο όρο 5 κιλά αποβλήτων. Ο κατσίγαρος μπορεί να μην περιέχει βαρέα μέταλλα ή μη αποδομήσιμες οργανικές ουσίες, αλλά η αλόγιστη διάθεσή του στο περιβάλλον σε συνδυασμό με το υψηλό οργανικό του φορτίο και τη φυτοτοξικότητά του, λόγω φαινολικών ενώσεων και οργανικών οξέων, προκαλεί υπολογίσιμη βλάβη (Βερβέρη, 2004). Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι τα απόβλητα ενός ελαιουργείου, µέσης δυναµικότητας, συνολικού όγκου φυτικών αποβλήτων 50 m3/day, µε ΒOD 40 g/L, ισοδυναµούν µε αστικά λύματα ενός οικισµού 30.000 κατοίκων ως προς στη ρυπογόνο τους δύναµη (Μπαλατσούρας, 1999).

Συχνά καταλήγει σε θάλασσα λουόμενων και αλιέων με ό,τι αυτό μπορεί να συνεπάγεται για τον άνθρωπο. Ο Κούγκολος (2007) μας λέει ότι το υψηλό οργανικό φορτίο σε συνδυασμό με τα σάκχαρα και άλλα συστατικά συντελούν στην ελάττωση του διαλυμένου οξυγόνου του νερού της θάλασσας, γεγονός που έχει σοβαρές επιπτώσεις στους θαλάσσιους οργανισμούς.

Γενικά ο κατσίγαρος δημιουργεί στρώμα ελαίων και εμποδίζει τη διάλυση του οξυγόνου, προκαλώντας ασφυξία σε αρκετούς οργανισμούς. Επίσης, προκαλεί υποβάθμιση της γονιμότητας των καλλιεργειών και του εδάφους, περιορισμό της φωτοσύνθεσης, παρεμπόδιση οξυγόνωσης των νερών, μείωση του πορώδους εδάφους, αποξυγόνωση υδάτινων αποδεκτών (π.χ. θάλασσας), φαινόμενα ευτροφισμού, διάβρωση εδαφών, διείσδυση στον υδροφόρο ορίζοντα, επηρεάζει την προσρόφηση, αποικοδόμηση και την κυκλοφορία των φυτοφαρμάκων, κ.α. (Κούγκολος, 2007, Niaounakis & Halvadakis 2004, Ντόλια, 2006).

Για όλους αυτούς τους λόγους έχουν καθιερωθεί από την ΕΕ ανώτατα επιτρεπτά όρια σωματιδίων και επικίνδυνων στοιχείων στο νερό με την Οδηγία 2008/98/ΕΚ, με την οποία η χώρα μας κλήθηκε να εναρμονιστεί.

Ρύπανση από κατσίγαρο στο ρέμα της Μόριας (11 Φεβ. 2013) το οποίο καταλήγει στη θάλασσα 

της Παναγιούδας. Η ακτή χρησιμοποιείται από αλιείς και λίγους λουόμενους τους θερινούς μήνες

Τόσο οι πολίτες όσο και οι αυτοδιοικητικοί δεν είναι ενημερωμένοι για τις αρνητικές επιδράσεις τέτοιων μονάδων στο περιβάλλον, αλλά και στην υγεία τους ορισμένες φορές, όπως έχουν επισημάνει οι επιστημονικές έρευνες. Η ρύπανση που προκαλείται από τέτοιες μονάδες είναι μεγάλη και πέρα από τον προφανή κίνδυνο που περιγράφηκε παραπάνω, μας εκθέτει διεθνώς, καθότι το νησί μας είναι και παγκόσμιος τουριστικός προορισμός φυσιολατρών (π.χ. birdwatchers) και πέρα από αυτό το τουριστικό προϊόν της Λέσβου (θα πρεπε να) είναι "φύση" και "πολιτισμός", όχι ρύπανση και ασυδοσία.

Ωστόσο, αν υπάρχει κάποιος επιστήμονας που ενημερώνει την κοινή γνώμη ότι ο κατσίγαρος δεν προκαλεί βλάβη στα φυτά, στο χώμα, στους οργανισμούς και στα αλιεύματα είναι αυτονόητο ότι θα πρέπει να το αποδείξει με σοβαρή βιβλιογραφία και έρευνα δημοσιευμένη σε έγκριτα διεθνή επιστημονικά περιοδικά και όχι με εικασίες, δημιουργώντας εντυπώσεις και αποπροσανατολίζοντας, θέτοντας παράλληλα σε κίνδυνο το οικοσύστημα και, κατ' επέκταση, τον άνθρωπο. Όπως είναι αυτονόητο ότι οι ελεγκτικές αρχές και τα κέντρα λήψης αποφάσεων πρέπει να βασίζονται σε δημοσιοποιημένες έρευνες και νόμους και όχι σε ...εικασίες. 

Σ' αυτό το σημείο, πρέπει να ειπωθεί ότι το θέμα επεξεργασίας του κατσίγαρου δεν είναι πολιτικό --δεν πρέπει να χρησιμοποιείται προς εξυπηρέτηση μικροπολιτικών συμφερόντων-- αλλά επιστημονικό και νομικό. 

Τα απόβλητα των διφασικών ελαιοτριβείων χρήζουν κατάλληλης επεξεργασίας και αυτό θα πρέπει να γίνει μέσω της δημιουργίας μονάδας επεξεργασίας διφασικού πυρήνα, κάτι που πρέπει άμεσα να δρομολογηθεί. Υπάρχει το παράδειγμα της Σάμου. Προς αυτή την κατεύθυνση απαιτείται ο κατάλληλος σχεδιασμός που πρέπει να ξεκινήσει άμεσα από τους συνεταιριστές ή από ιδιώτες. Ο όγκος θα είναι μεγαλύτερος σε σχέση με τον όγκο των τριφασικών, η παραγόμενη πυρήνα θα είναι υδαρή και η οσμή εντονότερη.

Μέχρι να δημιουργηθεί το διφασικό πυρηνελαιουργείο, θα πρέπει να βρεθεί ο τρόπος επεξεργασίας του κατσίγαρου. Εναλλακτικές λύσεις υπάρχουν… ασχέτως αν κάποιοι σκοπίμως(;) διαδίδουν ότι δεν υπάρχουν. Μια ορθότερη επεξεργασία του κατσίγαρου μπορεί επιτευχθεί μέσω χρήσης υγρών αποβλήτων στην άρδευση ελαιώνων, μέσω διάθεσης στο έδαφος (λίπασμα) κατόπιν ανάμειξης τους με άλλα υλικά, όπως άχυρα, φύλλα, κλαδιά, κοπριά, κλπ (Ντούλα, κ.α, 2012), ή όπως αναφέρουν οι Καλογεράκης και Νικολαΐδης (2008), με επιφανειακή διάθεση σε ελαιώνες και φυσική αποκατάσταση (απαιτούνται μεγάλες εκτάσεις ελαιώνων), με εξατμησιοδεξαμενές, με υπεδάφια διάθεση και φυτοεξυγίανση (απαιτούνται μεγάλες εκτάσεις με λεύκες και άρδευση με νερό το καλοκαίρι), με φίλτρανση με πριονίδια και ρητίνες, με αναερόβια χώνευση (αν και αυτή η μέθοδος έχει μεγάλο κόστος κατασκευής και συντήρησης), με απόσμηση με ηλεκτρολυτική επεξεργασία (βοηθάει στην καταπολέμηση των οσμών), αλλά και με άλλους τρόπους –ή με συνδυασμούς τους- που μπορούν να αναζητηθούν στη διεθνή βιβλιογραφία. Για παράδειγμα, σήμερα έχουν αναπτυχθεί αρκετές μέθοδοι επεξεργασίας αποβλήτων, όπως: ενεργός ιλύς, αερόβια χώνευση, αναερόβια χώνευση, λίμνες οξείδωσης, αντιδραστήρες με περιστρεφόμενο μέσο επαφής, σταλαγματικά φίλτρα, αναερόβιοι αντιδραστήρες ανοδικής ροής δια μέσου στρώματος λάσπης, αναερόβιες διατάξεις τύπου επαφής, αντιδραστήρες ρευστοποιημένης κλίνης, αντιδραστήρες με σταθερή κλίνη πληρωτικού υλικού, αναερόβια φίλτρα, PVA-gels Biocarrires (Θεωδορακόπουλος, 2011).

Συνεπώς υπάρχουν αρκετές επιλογές και δεν είναι όλες τόσο δαπανηρές… Μια Επιτροπή Διαχείρισης Αποβλήτων με μέλη από την Περιφέρεια, την Αποκεντρωμένη Διοίκηση Αιγαίου, το Δήμο, τους ελαιουργικούς συνεταιρισμούς, αλλά και εξειδικευμένους επιστήμονες του Πανεπιστημίου Αιγαίου θα μπορούσε να εξετάσει όλες αυτές τις εναλλακτικές δυνατότητες και να προτείνει σε ελαιοτριβείς τη δρομολόγηση βέλτιστων και ολοκληρωμένων λύσεων στον τομέα αυτό, εφόσον βέβαια και οι ίδιοι ενδιαφερθούν.

Πριν λίγες ημέρες ήρθαν στο νησί μας εκπρόσωποι μιας εταιρείας που ενδιαφέρεται να αναλάβει τη διαχείριση των αποβλήτων και να παράξει προϊόντα από την επεξεργασία του κατσίγαρου. Η συμμετοχή των ελαιοτριβέων, όμως, ήταν μικρή... 

Στο σημείο αυτό να ενημερώσω τους ενδιαφερομένους ότι προδημοσιεύτηκε μια δράση με τίτλο «Πρόγραμμα Ανάπτυξης Βιομηχανικής Έρευνας & Τεχνολογίας (ΠΑΒΕΤ)» η οποία απευθύνεται σε εγχώριες επιχειρήσεις οποιουδήποτε μεγέθους ή σε συμπράξεις από δύο ή περισσότερες ανεξάρτητες μεταξύ τους επιχειρήσεις με προϋπολογισμό 400.000 έως 800.000 αντίστοιχα (δείτε στη σελ 11 για τη διαχείριση αποβλήτων). Ιδού μια καλή ευκαιρία...

Στη Λέσβο, δυστυχώς, αντί να συζητάμε πάλι για (εικοσάχρονη!) παράταση παρανομίας ή στασιμότητας με διάφορα εφευρήματα, θα έπρεπε να συζητάμε για πιστοποίηση, ποιότητα, καινοτομία, ανάκτηση φαινολών και αξιοποίησή τους (π.χ. ελαιοτριβείο του Ηρακλείου της Κρήτης, στο χωριό Αλάγνι), branding, μάρκετινγκ και ολοκληρωμένη διαχείριση του ελαιοκάρπου και των αποβλήτων του. Απαιτείται βούληση, κατάρτιση και σχεδιασμός...

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Βερβέρη, Μ., 2004, Σύστημα Διαχείρισης Αποβλήτων Ελαιουργείων Γέρας, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Περιβαλλοντική και Οικολογική Μηχανική», Τμήμα Περιβάλλοντος, Πανεπιστήμιο Αιγαίου http://www.srcosmos.gr/srcosmos/showpub.aspx?aa=5093 

Βορεάδου, Α., 1993, Υγρά απόβλητα ελαιουργείων-επιπτώσεις στα φυσικά υδάτινα οικοσυστήµατα της Κρήτης. Πρακτικά ∆ιηµερίδας για τη ∆ιαχείριση Αποβλήτων των Ελαιουργείων Σητεία, σελ.8-14

Εργαστήριο Διαχείρισης Αποβλήτων Πανεπιστημίου Αιγαίου, Καινοτόμα Συστήματα Διαχείρισης Αποβλήτων Ελαιουργείων, Naias, http://www.env.aegean.gr/eda/naias/apovlita_gr.htm

Θεοδορακόπουλος, Μ., 2011, Επίδραση ελαιουργικών αποβλήτων στην επεξεργασία αστικών αποβλήτων με συστήματα ενεργού ιλύος – biocarrier, Πανεπιστήμιο Πατρών

http://nemertes.lis.upatras.gr/jspui/bitstream/10889/4763/6/Nimertis_Theodorakopoulos(bio).pdf  

Καλογεράκης, Ν. και Νικολαΐδης. Ν., 2008, Μέτρα Φιλικά Προς το Περιβάλλον: 10 Εναλλακτικές Προτάσεις Επεξεργασίας Αποβλήτων Ελαιουργείων, ENVIfriendly

http://www.envifriendly.tuc.gr/en/docs/OMW%20Treatment%20Alternatives.pdf  (υπάρχουν και στοιχεία επικοινωνίας με τους δυο καθηγητές του Πολυτεχνείου της Κρήτης)

Κούγκολος, Α., 2007, Εισαγωγή στην Περιβαλλοντική Μηχανική, Εκδόσεις Τζιόλα, Θεσσαλονίκη

Μπαλατσούρας, Γ. Δ., 1999, Σύγχρονη Ελαιοκομία: Η Ελαιουργία. Ιδιωτική Έκδοση, Αθήνα

Niaounakis M., and Halvadakis C.P., 2004, Olive-mill waste management, Literature Review and Patent Survey, Εκδόσεις Τυπωθείτο, Αθήνα

Ντόλια, Σ., 2006, Διαχείριση αποβλήτων ελαιοτριβείων: ανασκόπηση ερευνών και προβλήματα, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Συστήματα Διαχείρισης Ενέργειας και Προστασίας Περιβάλλοντος», Τμήμα Χημικών Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο

Ντούλα, Μ., Tinivella F., Ortego L.L.M, Καββαδίας Β.Α., Σαρρής Α., Θεοχαρόπουλος Σ., Sanchez-Monedero M.A., 2012, Ορθές Πρακτικές Διαχείρισης Αποβλήτων Ελαιοτριβείων, Στρατηγικές για την προστασία και βελτίωση της ποιότητας του εδάφους από τη διάθεση αποβλήτων ελαιοτριβείων στις Μεσογειακές χώρες, PROSODOL, http://www.prosodol.gr/sites/prosodol.gr/files/DGr_6.pdf 

Ramos-Cormenzana, A., Juarez-Jimenez, B. & Garcia-Pareja, M.P., 1996, Antimicrobial Activity of Olive Mill Wastewater (Alpechin) and Biotransformed Olive Oil Mill Wastewater. International Biodeterioration & Bio-degradation, 283-290

Σαββίδης, Γ.,1994, Απόβλητα ελαιουργείων και υδατοκαλλιέργειες. Πρακτικά ∆ιηµερίδας για τη ∆ιαχείριση Αποβλήτων των Ελαιουργείων Σητεία, 42-46

Tardioli, S., Bannet, E., Santori, E., 1997, Species-specific selection on soil fungal population after olive mill wastewater treatment. Chemosphere, 32, 2329-2336

Γιατί δεν υπάρχουν τοπικά προϊόντα στα ράφια των μεγάλων τοπικών σουπερμάρκετ;

Μόλις γύρισα από μεγάλο σουπερμάρκετ. Έψαξα για τοπικά προϊόντα και συγκεκριμένα για μέλι. Είδα αυτή την εικόνα. Πουθενά λεσβιακό μέλι...

Όταν ζήτησα από τη διεύθυνση να μου εξηγήσει το λόγο, κάποιος εκπρόσωπος μου είπε ότι: α) πρέπει να υπάρχει η κατάλληλη ποσότητα, β) πρέπει να πληρούνται οι προϋποθέσεις που μπαίνουν από την κεντρική διεύθυνση του καταστήματος.

Προβληματισμένος επέστρεψα σπίτι και τηλεφώνησα σε έναν τοπικό παραγωγό μελιού. Μου είπε ότι οι κατάλληλες ποσότητες σαφώς και υπάρχουν, αφού γίνονται και εξαγωγές. Το πραγματικό πρόβλημα, μου εξήγησε, είναι ότι τα μεγάλα σουπερμάρκετ δουλεύουν με 6μηνες και 8μηνες επιταγές (δηλαδή παίρνουν επιταγές που θα εξοφληθούν σε διάστημα 6 και 8 μηνών), κάτι που σαφώς και δεν μπορεί να αντέξει ο μικρός παραγωγός που θέλει ρευστότητα για να κινηθεί. Μου είπε επίσης ότι δεν σέβονται κάποιες συμφωνίες που έχουν υπογράψει (μέσω υπηρεσιών της Περιφέρειας Β. Αιγαίου, αν δεν κάνω λάθος) ως προς την προώθηση της τοπικής επιχειρηματικότητας και των τοπικών προϊόντων (αυτό το αναφέρω με επιφύλαξη).

Οι πολίτες πρέπει να επιλέγουν πιστοποιημένα τοπικά (δηλαδή προϊόντα με ταμπέλα), τα οποία έχουν ελεγχθεί από τα τοπικά παραρτήματα της Διεύθυνσης Κτηνιατρικής, του Γενικό Χημείο του Κράτους και του Ενιαίου Φορέα Ελέγχου Τροφίμων (ΕΦΕΤ). Αλλιώς δεν μπορούν να είναι σίγουροι για το προϊόν…

Αρμόλια: ένα ντελικάτο εστιατόριο με παραδοσιακή
χιώτικη κουζίνα στην πλατεία Χαλανδρίου στην Αθήνα.
Εμείς;

Ως προς την ποιότητά τους, και συγκεκριμένα αυτή του μελιού, το ντόπιο μέλι τυποποιείται με τη λιγότερη δυνατή επεξεργασία και έτσι δεν καταστρέφεται ένα μεγάλο μέρος των ενζύμων του. Συνεπώς ποτέ το μέλι δεν είναι ακριβώς το ίδιο γευστικό, αλλά διαφέρει ανά εποχή (οι διαφορές, βέβαια, είναι μικρές). Το ντόπιο μέλι κάποια στιγμή θα κρυσταλλώσει. Αντιθέτως το βιομηχανικό μέλι έχει υποστεί μεγαλύτερη επεξεργασία, έχει χαθεί μεγαλύτερο μέρος των ενζύμων του, έχει προσμιχθεί με άλλες ουσίες και δεν κρυσταλλώνει  εύκολα. Οι μεγάλες εταιρείες εισάγουν μέλι από χώρες με μικρότερη φορολογία (π.χ. Μεξικό, Γουατεμάλα, Τουρκία, Βουλγαρία) και το αναμειγνύουν με το δικό μας (όπως γίνεται και με άλλα προϊόντα). Οι ταμπέλες γράφουν «ελληνικό μέλι».

Οι παραγωγοί της Λέσβου είναι σχεδόν όλοι τους μικροί έως πολύ μικροί. Αυτή είναι η δομή της αγροτικής μας οικονομίας και αυτό δεν αλλάζει για πολλούς λόγους. Με αυτό το δεδομένο, λοιπόν, θα πρέπει να προσαρμοστούν οι μεγάλες εταιρείες.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ-ΠΡΟΤΑΣΗ

Προς παράγοντες Δήμου-Περιφέρειας: Σαφώς πρέπει να γίνουν οι κατάλληλες παρεμβάσεις στις κεντρικές αλυσίδες σουπερμάρκετ, ώστε να διασφαλιστούν οι όποιες συμφωνίες που τυχόν έχουν υπογραφεί ή να γίνουν ευνοϊκότερες οι προϋποθέσεις συνεργασίας μικρών τοπικών παραγωγών με σουπερμάρκετ όσο αυτό είναι εφικτό στο πλαίσιο της ελεύθερης αγοράς (π.χ. μέσω τυχόν μισθώσεων). Οι Λέσβιοι ψωνίζουν μαζικά από τα σουπερμάρκετ, αλλά οι περισσότεροι δεν γνωρίζουν τα τοπικά τους προϊόντα, ούτε το που έγκειται η διαφορά ποιότητάς τους σε σχέση με τα βιομηχανικά (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι όλα τα τοπικά προϊόντα είναι ποιοτικά). Οι τοπικοί παράγοντες οφείλουν να σχεδιάσουν την ανάπτυξη του τόπου. Εκεί θα φανεί η ικανότητά τους... Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να καθίσουν με σταυρωμένα χέρια. Η αγροτική ανάπτυξη είναι το μέλλον της Λέσβου. Έμφαση πρέπει να δοθεί στην ποιότητα, στην καινοτομία, στην τοπικότητα και στην παράδοση και συγκεκριμένες προτάσεις έχουν ήδη κατατεθεί (π.χ. καθιέρωση λεσβιακού συμφώνου ποιότητας, ενοποιημένη στρατηγική branding τόπου, clusters επιχειρήσεων, farmers markets, βλ. άρθρο 56 του Νόμου 4235/2014). Ενδεικτικά, δείτε τις προτάσεις της Πρωτοβουλίας Πολιτών Λέσβου στις σελίδες 44-57: http://politeslesvou.gr/images/programma/Programma.pdf 

Προς ντόπιους παραγωγούς: Όσο μπορείτε, αποφεύγετε την υψηλή τιμολόγηση. Σε πολλές περιπτώσεις (π.χ. πολύ μικρών παραγωγών) παρόλο που δεν υπάρχουν μεσάζοντες, η τιμή των προϊόντων είναι ιδιαίτερα υψηλή, γεγονός που αποθαρρύνει τους ντόπιους από το να προτιμούν τα τοπικά μας προϊόντα.

Προς συμπολίτες: Ας αποφεύγουμε, όσο μπορούμε τις αλυσίδες μεγάλων σουπερμάρκετ και ας προτιμάμε αυτά της γειτονιάς σας που έχουν τοπικά προϊόντα στα ράφια τους (π.χ. σουπερμάρκετ «Μυτιλήνη» στη Χρυσομαλλούσα, σουπερμάρκετ «1» δίπλα στο ξενοδοχείο «Λόριετ» στο αεροδρόμιο, στη «Φρουτοσύνθεση» στο πάρκινγκ, στα μικρά παντοπωλεία μέσα στην αγορά…υπάρχουν και πολλά άλλα).

Ας στηρίξουμε όλοι μια τέτοια συνδυαστική προσπάθεια (αυτοδιοίκηση-παραγωγοί-πολίτες) για την τοπική ανάπτυξη. Είναι θέμα τοπικής αλληλεγγύης και αίσθησης κοινότητας, θέμα στήριξης της τοπικής οικονομίας (το χρήμα ανακυκλώνεται), θέμα διατροφής, θέμα διασφάλισης αυτάρκειας, θέμα παράδοσης, θέμα αισθητικής, θέμα ποιότητας ζωής… είναι υπόθεση όλων μας.

Ο πολιτισμός και οι νεοκοτζαμπάσηδες

Το κεφάλαιο ‘κουλτούρα’ (προέρχεται από το λατινικό cultura) είναι αυτό που κυρίως μ’ απασχολεί. Η κουλτούρα έχει την έννοια της εσωτερικής καλλιέργειας, του πολιτισμικού συστήματος, της παιδείας, κλπ. Αρχικά σήμαινε ‘φροντίδα της φυσικής ανάπτυξης για φυτά και ζώα’, με την πάροδο του χρόνου έγινε ‘φροντίδα ανθρώπινης ανάπτυξης’ και ειδικά του ανθρώπινου νου. Διαβιβάζεται από γενιά σε γενιά και δεν είναι στατική. Είναι ένας συνολικός τρόπος ζωής που αποτελείται από υλικά και άυλα στοιχεία. Μπορεί να συμπεριλαμβάνει γλώσσα, μουσική, ήθη και έθιμα, μύθους, θρησκεία, ενδυματολογικές και διατροφικές συνήθειες, τηλεόραση, έργα τέχνης, κτήρια, εμπορικά καταστήματα, κλαμπ, γυμναστήρια, κλπ. Η κουλτούρα δημιουργεί ‘πολιτισμό’.

Πεποίθησή μου είναι ότι το πρόβλημα της σύγχρονης Ελλάδας είναι πρωτίστως ‘πολιτισμικό’ και μετά ‘πολιτικό’. Γι’ αυτό και δεν βρίσκω ολοκληρωμένες λύσεις στη σύγχρονη πολιτική σκηνή, ούτε πιστεύω ότι με μια έστω… «ιδανική» πολιτική πρωτοβουλία θα λυθεί το πρόβλημα. Επιπλέον, στην πράξη, η σύγχρονη πολιτική παράγεται με οπαδικούς όρους και απευθύνεται σε ανάλογο κοινό. Επίσης, τις περισσότερες φορές, αργά ή γρήγορα, εξυπηρετεί συμφέροντα και διχάζει τις ανθρώπινες μάζες έτσι ώστε να ελέγχει τη βούλησή τους. Συνεπώς, δεν μ’ ενδιαφέρει η πολιτική ταυτότητα του καθενός (άλλωστε λίγοι έχουν εντρυφήσει στην ουσία), αλλά ο χαρακτήρας και οι αξίες του. Προσωπικά εκτιμώ περισσότερο τα άτομα που δεν τρέφουν μίσος, συμπλέγματα και φανατισμό, σκεπτόμενοι μονοδιάστατα, που δεν «άγονται και φέρονται» από ανθρώπινες μάζες (πλειοψηφίες), αλλά ούτε και είναι έρμαια συγκεκριμένων ατόμων (δηλαδή, υποτακτικοί ή «τσιράκια»). Προς αυτή την κατεύθυνση ο Λόρδος Βύρωνας έθεσε τα πρότυπα με τον ανυπόταχτο και αμετανόητο Μάνφρεντ που πάντα αποτελoύσε το είδος του ανθρώπου που μπορούσε να με συγκινήσει.

Επιστρέφοντας στο προηγούμενο νόημα, το πολιτισμικό κομμάτι έχει να κάνει με τρόπους αντίληψης, σκέψης, έκφρασης, συμπεριφοράς, κατανόησης, προσαρμογής, κ.α, έχει να κάνει με νοοτροπίες, με ιεράρχηση αναγκών και προτεραιοτήτων, με αξίες, αρχές, κλπ. Σε αυτό το βάθος και το εύρος πρέπει να αναζητήσουμε λύσεις. Όλα τα παραπάνω διδάσκονται και γαλουχούνται μέσω της οικογένειας και, στη συνέχεια, μέσω του σχολείου. Εκτιμώ πολύ τις προσεγγίσεις σύγχρονων σχολών ψυχολογίας που εστιάζουν στη σημαντικότητα της βρεφικής, αλλά και της παιδικής ηλικίας, για τη διαμόρφωση του ανθρώπινου χαρακτήρα.

Ποιοι σήμερα, λοιπόν, παράγουν πολιτισμό και ποια είναι η ποιότητα του; Ο καθένας έχει τις απόψεις του αναλόγως της παιδείας, της προσωπικής του κουλτούρας και των βιωμάτων του. Ωστόσο υπάρχουν κάποιοι στοιχειώδεις κανόνες για όλους, οι οποίοι καθορίζονται από το δικό μας διαμοιραζόμενο πολιτισμικό σύστημα. Εγώ θα σας μιλήσω για τον Παγγεραγωτικό Πολιτιστικό Σύλλογο της Λέσβου. Για τις ενέργειές του: μουσικές εκδηλώσεις, εθελοντικές αιμοδοσίες, θεατρικές παραστάσεις, χοροεσπερίδες, βραβεύσεις μαθητών, κινηματογραφικές προβολές, διαδικτυακό ραδιόφωνο, ποδηλατάδες, λειτουργία παιδικής χορωδίας και χορωδίας ενηλίκων, λειτουργία ρυθμικής γυμναστικής και ακαδημίας βόλεϊ, εκμάθηση μουσικών οργάνων, κατασκευή παραδοσιακών στολών, οργάνωση κολυμβητικού διάπλου, εκδηλώσεις τιμής και μνήμης, κυκλοφορία εφημερίδας, εκθέσεις ζωγραφικής, κεραμικής, κ.α., συνέδρια και ημερίδες για τοπικά προϊόντα, κοινωνικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις, για την ανάδειξη της αρχαιολογικής μας κληρονομιάς, για την προώθηση περιβαλλοντικών δράσεων εθελοντισμού, κλπ. Καλλιέργεια σώματος και πνεύματος, ευγένειας και σωφροσύνης. Διατήρηση παράδοσης και μετάδοση κουλτούρας… και ένας μεγάλος αριθμός συμμετεχόντων παιδιών και εφήβων.

Ένα μεγάλο μέρος μιας κοινωνίας σε δράση, μια κοινωνία συνεργασίας, μια κοινωνία δημιουργίας, μια κοινωνία παραγωγής πολιτισμού. Για τους ανθρώπους που βρίσκονται πίσω από όλα αυτά και τα οργανώνουν, δεν χρειάζεται να σας πω… Άλλωστε δεν χρειάζονται άλλα λόγια… Το παραπάνω κείμενο, οι φωτογραφίες και η όλη προσπάθειά τους μιλάει από μόνη της!

Αυτό όμως είναι η εξαίρεση. Η Λέσβος εδώ και κάποιο καιρό, για πολλούς λόγους, έχει πάψει να παράγει ή να προάγει πολιτισμό. Τουλάχιστον δεν το κάνει με την παλαιότερη ένταση... Το νησί λόγω της θέσης του, των κοινωνικο-οικονομικών συγκυριών, αλλά και μιας διαδεδομένης νεοκοτζαμπάσικης λογικής, έχει παραδοθεί στη μιζέρια, στην ημιμάθεια, στην αγνωμοσύνη, στην προχειρότητα, στην εξουσιολαγνεία και στην επιπολαιότητα ανθρώπων που τελικά ίσως δεν διαθέτουν το ανάλογο υπόβαθρο για να δημιουργήσουν κάτι αξιόλογο σε κανένα επίπεδο.

Ας το αναλύσουμε λίγο για λόγους σαφήνειας. Ποιοι ήταν οι ‘κοτζαμπάσηδες’; Ήταν Έλληνες που συνεργάζονταν με τους Τούρκους και είχαν τον έλεγχο της κοινότητας. Ήταν υπόλογοι στην οθωμανική εξουσία για την τήρηση της σχέσης του «αγά» με τον «ραγιά», δηλαδή του τοποτηρητή με τον  «υποτακτικό» του. Οι κοτζαμπάσηδες ντύνονταν με τούρκικες γούνες, εκμεταλλεύονταν το λαό, γι’ αυτό υπήρχαν εξεγέρσεις εναντίον τους. Ο Καποδίστριας τους έλεγε «Τούρκους φέροντες χριστιανικά ονόματα». Αρκετές φορές εξαπατούσαν ακόμα και την τούρκικη ηγεσία, αφού εισέπρατταν περισσότερο απ’ όσα έδιναν. Έκαναν τα πάντα για να συνεχίζει η πολιτική και οικονομική τους ισχύ. Σύμφωνα με τον Γάλλο Πρόξενο των Ιωαννίνων, Πουκεβίλ: «Όταν οι κοτζαμπάσηδες μιλάνε για ελευθερίες δεν είναι για να καλυτερέψει η θέση του λαού, αλλά για να μπουν οι ίδιοι στη θέση των Τούρκων».... 

Χρόνια τώρα, η παράδοση των κοτζαμπάσηδων συνεχίζεται με τους ‘νεοκοτζαμπάσηδες’… Τα κόμματα έχουν, κατά κάποιο τρόπο, αντικαταστήσει το ρόλο της οθωμανικής εξουσίας και επιδιώκουν να μεσολαβούν ανάμεσα στον πολίτη και στο κράτος (βλ. πελατειακές σχέσεις), φυσικά με το αζημίωτο... το οποίο (αζημίωτο) είναι ο έλεγχος του ελεύθερου πολίτη. Έτσι, η σχέση αγα-ραγιά συνεχίζεται… και ο πολίτης, δεν πιστεύει στις δυνάμεις του, ούτε τις χρησιμοποιεί, αλλά επαναπαύεται στη διαμεσολάβηση τρίτων. Οι νεοκοτζαμπάσηδες δεν έχουν κάτι ουσιαστικό και αξιόλογο να επιδείξουν... γι' αυτό κάνουν τα πάντα για να συνεχίσει η πολιτική και οικονομική ισχύ τους (συναλλάσσονται με την κάθε εξουσία, αλλάζουν παρατάξεις αναλόγως των συμφερόντων τους, κακολογούν αλλά και κολακεύουν ακρίτως, διασπείρουν ψεύδη και συκοφαντίες, κλπ). Όσο ο κόσμος δεν εξεγείρεται τόσοι αυτοί θα συνεχίζουν… επιβάλλοντας το δεσποτισμό τους.

Ορισμένοι, λοιπόν, αντί να κοιτάξουν πώς μπορούν (με τις λίγες τους δυνάμεις) να συνεισφέρουν καλοπροαίρετα και να συνεργαστούν πραγματικά (όχι μόνο στα λόγια) σε όλη αυτήν την πολιτισμική ανάταση, παίρνουν εκδίκηση από αυτή και στερούν τον πολιτισμό από τα παιδιά όλων μας. Όπως λέει και ο Μέγας Πλάτων στην Πολιτεία του: «μια μόνο μορφή της αρετής υπάρχει, άπειρες όμως της κακίας».

Σήμερα, λοιπόν, η λειτουργία αρκετών τμημάτων του Παγγεραγωτικού Πολιτιστικού Συλλόγου έχει σταματήσει. Ποιοι, άραγε, τους πήραν ...τα κλειδιά του αύριο; Ιδού το ερώτημα…

Ας επιλέξουμε, επιτέλους, με ποιες δυνάμεις είμαστε: με τις δυνάμεις του πολιτισμού ή με τους νεοκοτζαμπάσηδες; Και ας πράξουμε αναλόγως…

ΥΓ: Για να μην υπάρχουν παρερμηνείες, οφείλω να επισημάνω τα εξής: 
Καταρχάς, το παραπάνω άρθρο είναι ενυπόγραφο. Όπως αναγράφεται ξεκάθαρα, το πρόβλημα είναι πρωτίστως πολιτισμικό και μετά πολιτικό και όχι προσωπικό (εκ των πραγμάτων, δεν θα μπορούσε να είναι προσωπικό). Δεν αναφέρεται σε συγκεκριμένα πρόσωπα, ούτε και έχει σκοπό να θίξει πρόσωπα, αλλά νοοτροπίες (και ότι έχει να κάνει με νοοτροπίες ανήκει στη σφαίρα του "πολιτισμικού", όχι του "πολιτικού"). Oι νοοτροπίες αλλάζουν... Δηλαδή ένας "νεοκοτζαμπάσης" μπορεί να «μεταμορφωθεί» σε "ελεύθερο πολίτη" ή ένας "ελεύθερος πολίτης" να «μεταμορφωθεί» σε 'νεοκοτζαμπάση'. Είναι κοινώς παραδεκτό ότι ο Παγγεραγωτικός Σύλλογος αποτελεί μια σύγχρονη "όαση" πολιτισμού και αυτό αποδεικνύεται από τις δράσεις του, όπως τις φέρνουν εις πέρας οι συντελεστές του. Οι δράσεις αυτές σταμάτησαν. Το γεγονός αυτό, από μόνο του, δεν άρεσε σε πολύ κόσμο, εντός και εκτός Γέρας (ένας από αυτούς και ο γράφων). Μέχρι εκεί... 
Οι δυνάμεις του Πολιτισμού πάντοτε στοχεύουν σε συνεργασία, ομοψυχία και δημιουργία... δίχως να διαπραγματεύονται τις αξίες τους.

Μήθυμνα: τα πέντε κλειδιά

Ο νους ταξιδεύει… Ακόμα και με τα πιο μικρά πράγματα, μέσα από λεπτομέρειες και …ασήμαντες εικόνες. Αναζήτησα ιστορίες, ποιήματα χωρίς λέξεις, σύμβολα του υλικού και του άυλου κόσμου μας... Χρώματα, γεύσεις, ήχους και οσμές που απήγαγαν το συναίσθημα και τη σκέψη… που σφυρηλατήθηκαν μαζί, φτιάχνοντας τα πέντε οράματα-κλειδιά.

Τριγυρνώντας στην αγορά της Μήθυμνας άκουσα μια ιστορία. Δυο αδερφές γοργόνες είναι καταδικασμένες να ζούνε χωριστά. Εξόριστες της εποχής τους, παραμένουν διαιρεμένες στον ίδιο τόπο αλλά σε διαφορετική διάσταση. Η μια ταξιδεύει στα βάθη της ψυχής, η άλλη είναι φυλακισμένη με τα πανίσχυρα δεσμά της ύλης. Σκοπός τους, το αντάμωμα… η λήξη του άδικου χωρισμού τους. Είδα το χάρτινο κάστρο μέσα στο οποίο μου είπαν πως έμενε η μια γοργόνα, στην πινακοθήκη της Μήθυμνας, κατασκευασμένο και ζωγραφισμένο από μικρά παιδιά. Αργότερα συνάντησα και τη μορφή μιας ξανθόμαλλης γοργόνας-Παναγιάς φυλακισμένης σε ξύλο, να κοιτά προς τη θάλασσα. Είχα την εντύπωση ότι βρήκα το πρώτο κλειδί. Από τη μια, μέσω της παιδικής σύλληψης, η αναζήτηση αρχέτυπων σχημάτων της ψυχής και απαρχών της ανθρώπινης ύπαρξης. Από την άλλη, η προσπάθεια αναπαράστασης της ουσίας των πραγμάτων μέσω της μορφής. Στη σύζευξή τους αυτή, σκέφτηκα, θα ανακάλυπτα και το δεύτερο κλειδί της αναζήτησής μου.

Έψαχνα για αρχέτυπες μορφές, μα δεν την συναντούσα πουθενά. Ώσπου, ανάμεσα στο αγελαίο πλήθος των ανυποψίαστων διαβατών, τον αναγνώρισα... ήταν μεταμφιεσμένος για να περνά απαρατήρητος. Ο αγαπημένος μου γενναίος ξερακιανός ιδαλγός! Περπατούσε περήφανος και μόνος σε μια γωνιά ενός γκουρμέ εστιατορίου ιππεύοντας ακόμα το γέρικο και ταλαίπωρο Ροσινάντε… Επέμεινε ότι μπορεί να τραυματίσει την άχαρη πραγματικότητα με την ιερή λόγχη των οραμάτων του. Φαίνονταν πιο ξερακιανός από ποτέ, μα πιο αποφασισμένος… Συνεχίσαμε μαζί. Γνωρίζαμε και οι δυο ότι είχε το δεύτερο κλειδί, αλλά και ότι αυτό το κλειδί δεν ήταν το τελευταίο.

Με συνόδευσε παραπέρα. Ανεβήκαμε στο φωτισμένο γενοβέζικο κάστρο. Και οι δυο νιώθαμε ότι εκεί βρίσκονταν ο επόμενος προορισμός. Άκουσα να με καλεί το αυλικό τραγούδι. Τα τραγούδια μερικές φορές παραπλανούν αλλά και προμηνύουν... Ψάξαμε παντού, αλλά μάταια. Κατέβηκα μόνος τα σκαλοπάτια της καστροπολιτείας.

Το βουητό του πλήθους δυνάμωνε απειλητικά. Θέλησε να μου κόψει τις γέφυρες και οδηγήσει την αναζήτησή μου σε αποτυχία, δικαιώνοντας τους μάγους που απεργάζονται την καταστροφή μέσω της γραμμικής και ανίερης λογικής της αστικής ανθρωπομάζας. Ζήτησα άσυλο σε κείνο το χάρτινο κάστρο της γοργόνας. Μύρισα τα νυχτολούλουδα και μάζεψα τους σπόρους… νέες γέφυρες για να φτιάξω με χρώματα και ευωδίες. Μπήκα ξανά μέσα στην πινακοθήκη και κείνη μου έδειξε ψηλά, και μου ‘δωσε το μήλο, καλώντας με να ανέβω τη σκάλα του κτηρίου και προτρέποντάς με να το δώσω ...«στην καλλίστη». Και απ’ όλα τα εκθέματα, επέλεξα την αναπαράσταση της Ομορφιάς με το ολόλευκο πέπλο, εκτεθειμένη και απλωμένη στου κάστρου τα σκαλιά. Από μακριά φάνταζε ως δισκοπότηρο το τέλος της ανάβασης... Ελπίζω μόνο να μην αντίκρισα, δίχως να το καταλάβω, την τυφλή Νέμεση με το σάβανό της να κατρακυλά και να ξετυλίγει τη γυμνή της αδυναμία… γιατί αλίμονό μας, τώρα που ερήμωσαν τα κάστρα.

Τότε αναλογίστηκα ξανά τις ερμηνείες που τις προάλλες έδωσα σε κείμενα νεορομαντικών. «Τι είναι καλό;» Ότι είναι δίκαιο, γενναίο και όμορφο μαζί… έτρεφα τη ψευδαίσθηση. Κατά βάθος γνώριζα… γνώριζα πως η αλήθεια κατοικεί πέραν του καλού και του κακού. Όχι, με το τρίτο κλειδί δεν τελειώνει η αναζήτηση.

Ο νους μου έμεινε σε κείνα τα συγγράμματα. Το επόμενο κλειδί, υπέθεσα, θα ήταν η θέληση για δύναμη και η κυριαρχία του ευγενούς, όμορφου, εύρρωστου και πειθαρχημένου καβαλάρη… Και το πέμπτο κλειδί, η ανώτερη ηθική που γεννάει την ιδέα μέσω της πράξης. Κατέβηκα τα σκαλιά, δίχως να κοιτάξω πίσω. Μετέθεσα αυτοβούλως την αναζήτηση για κάποιον άλλο χρόνο, στον ίδιο πανάρχαιο και φορτισμένο τόπο.

Δεν γνωρίζω αν τα κλειδιά που ανακάλυψα ανοίγουν λουκέτα. Μικρά πράγματα, μεγάλος κόσμος… Μυστηριακές υπάρξεις που ζουν σε μια παράξενη σφαίρα, πέρα και πάνω από κάθε συμβατότητα. Αλλά αν υπάρχει σωτηρία της ψυχής, τότε αυτή ίσως να περνάει μέσα από μικρά υλικά και άυλα πράγματα που εμπεριέχουν λίγη απ’ την ουσία και την καταγωγή του κόσμου, που οδηγούν τον άνθρωπο να σπάει τα δεσμά του χρόνου και να βάζει πλώρη για άλλες διαστάσεις.